Kolejna to pieczęć ks. Daniela Śnitki – parocha parafii w Dołdze(1). Pieczęć sygnetowa, okrągła (średnica 20 mm) z wizerunkiem herbu dysponenta. Materiał odcisku – lak barwy czerwonej. W polu pieczęci pod kapeluszem z dwunastoma chwostami (po sześć z każdej strony) tarcza herbowa. (il. 8)
W grupie pieczęci osobistych urzędników świeckich wymienić należy pieczęcie starostów. W trakcie kwerendy rozpoznano pieczęcie herbowe dwóch starostów mielnickich, obie znajdują się wśród dowodów do księgi hipotecznej majątku międzyrzeckiego(2).
Pierwszy z nich to Karol Józef Sedlnicki herbu Odrowąż (1703-1761), starosta mielnicki w latach 1732-1738 (3). Odcisk pieczęci starosty zachował się na odpisie przywileju, na mocy którego Stefan Zbaraski ufundował cerkiew Św. Mikołaja w Międzyrzecu. Odpis wykonano w 1736 r.(4) (il. 9)
Legenda pieczęci: *(K)AROLUS IOSEFIIUS ODROWAZ SIEDLNICKI […] STHESAURAIUS CURIA […] MIELNICE CAP(itaneus) *
W polu pieczęci, oddzielonym od legendy ciągłą linią otokową znajduje się herb Odrowąż, który przedstawia w polu czerwonym białą strzałę z końcami na obie strony zakrzywionymi. Na tarczy korona, brak hełmu i klejnotu. Herb udostojniają podłożone pod tarczą klucze oraz trzymacze herbowe – dwa podtrzymujące tarczę herbową orły.
Pieczęć – okrągła (średnica 60 mm). Odcisk w wosku, barwy czerwonej. Materiał odcisku – opłatek. Stan zachowania odcisku – dobry.
Drugi z rozpoznanych odcisków stempli to pieczęć starosty mielnickiego Adama Szydłowskiego herbu Lubicz(5). (il. 10) Odnaleziono dwa odciski pieczęci Szydłowskiego. Jeden z nich znajduje się w księdze dóbr ziemskich Międzyrzec Miasto na dokumencie z 1789 r. (6), drugi w księdze dóbr ziemskich Witulin (7).
Legenda pieczęci: […] CAPITANEUS […] (8)
W polu pieczęci, oddzielonej od legendy ciągłą linią otokową – podkowa srebrna z krzyżem kawalerskim złotym zaćwieczonym na barku i takim samym krzyżem w środku podkowy. W klejnocie trzy pióra strusie. Na tarczy korona hrabiowska, brak hełmu. Pod tarczą order.
Pieczęć – owalna (55 x 50 mm). Odcisk w papierze. Materiał odcisku – papier. Legenda i rzeźba – mało czytelne.
Przykładem odcisku pieczęci w grupie stempli osobistych jest pieczęć księcia Michała Kazimierza Ogińskiego. (il. 11) Michał Kazimierz Ogiński (1728-1800), magnat doby oświecenia, pełnił, m.in. następujące funkcje i godności: generał lejtnanta, hetmana wielkiego księstwa litewskiego (w latach 1768-1793), wojewody wileńskiego (od 1764 r.), pisarza polnego litewski (od 1748 r.). Był kompozytorem, pisarzem i dramaturgiem. Pieczęć księcia znajduje się na dokumencie – patencie na porucznikostwo wystawione Marcinowi Serwińskiemu w Warszawie 10 grudnia 1774 r. (9)
Legenda pieczęci: * * MICHAL * CASIMIRUS * OGINSKI * SUPREMUS * DUX * EXERCITUUM * MAG * DUC * L *
W polu pieczęci oddzielonym od legendy podwójną linią otokową, owalna tarcza herbowa na płaszczu zwieńczonym mitrą książęcą. W tarczy herb Oginiec przedstawiający w polu błękitnym czerwoną bramę obozu wojennego, nad nią srebrny rozdarty krzyż. Pod tarczą order herbowy.
Prezentowana pieczęć została odciśnięta w wosku przez opłatek. Język legendy – łaciński. Stan zachowania pieczęci – dobry.
Tylko na podstawie wstępnych badań można stwierdzić, że największą część zasobu sfragistycznego w Oddziale w Radzyniu Podlaskim pochodzącego z XVIII i XIX w., stanowią pieczęcie sygnetowe. Odciski pieczęci odnaleźć można w księgach hipotecznych, a także przy aktach notarialnych. Oprócz wspomnianych powyżej odcisków pieczęci duchownych, w dużej mierze są to znaki herbowe właścicieli majątków położonych na terenie dzisiejszych powiatów: bialskiego, radzyńskiego, parczewskiego i łosickiego, ale także innych osób, występujących jako świadkowie w sprawie.
W zespole „Hipoteka w Radzyniu Podlaskim” odnaleziono kilka odcisków pieczęci Potockich, właścicieli Radzynia Podlaskiego w II połowie XVIII w. Pieczęcią sygnetową uwierzytelniali wystawiane dokumenty, m.in. synowie Eustachego i Marianny z Kątskich, małżonków Potockich, którzy po śmierci rodziców kolejno przejmowali we władanie dobra radzyńskie. Na dokumentach dotyczących sprzedaży nieruchomości położonych na terenie miasta Radzynia oraz wsi wchodzących w skład klucza swoją pieczęć odcisnęli Kajetan oraz Jan Eryk Potocki. Z wyjątkiem jednego obiektu stan zachowania odcisków i ich czytelność nie jest dobra.
Na akcie sprzedaży kamienicy zajezdnej położonej w Rynku miasta Radzynia sporządzonym 24 czerwca 1777 r. podpisali się trzej bracia Potoccy. W 1777 r. – Kajetan, w 1779 r. – Stanisław Kostka, w 1786 – Jan Eryk. Jedynie odcisk pieczęci Jana Eryka Potockiego, jest czytelny (il. 12) (10).
Pieczęć Jana Eryka Potockiego to odcisk w czerwonym laku na papierze. W polu pieczęci herb Potockich – Pilawa (półtrzecia krzyż srebrny). Tarcza herbowa zwieńczona koroną hrabiowską. Stan zachowania pieczęci – dobry.
Kolejne pieczęcie właścicieli Radzynia, to odciski z XIX w., a więc Anny z Zamoyskich Sapieżyny (11), Anny z Sapiehów Czartoryskiej(12) i jej męża Adama Jerzego Czartoryskiego (13) oraz Stanisława Korwin Szlubowskiego(14). Dokumenty, na których znajdują się odciski pieczęci wchodzą w skład akt notariuszy radzyńskich oraz hipoteki radzyńskiej.
Pieczęć sygnetowa uwierzytelnia również dokument wystawiony przez Elżbietę z Branickich Sapieżynę (1734-1800) (15). (il. 13) Dokument, który dotyczył nadania gruntu cerkwi w należących do Sapiehów Dobratyczach został sporządzony 21 kwietnia 1771 r. Znajduje się wśród załączników do księgi hipotecznej dóbr ziemskich Dobratycze (16).
Pieczęć sygnetowa okrągła przedstawia w polu pieczętnym dwie tarcze herbowe: po prawej stronie herb Lis Sapiehów (w polu czerwonym rogacina dwa razy przekrzyżowana, srebrna, w klejnocie pół lisa wspiętego) oraz po lewej stronie herb Korczak Branickich (w polu czerwonym, trzy wręby srebrne w słup, zwężające się w dół, w klejnocie pół szczenięcia wyżła srebrnego w naczyniu złotym). Czytelność rzeźby oraz stan zachowania odcisku – dobry.
Pieczęcie sygnetowe zachowane w zasobie radzyńskiego archiwum, to nie tylko źródło dotyczące właścicieli i duchownych wywodzących się z rodzin szlacheckich, związanych z regionem. W aktach, które poddano kwerendzie natrafiono na odciski pieczęci osób, świadków w sprawie lub wierzycieli. Zachowane odciski stanowią źródło nie tylko do badań sfragistycznych, ale również dla osób zainteresowanych heraldyką.
W księdze dóbr ziemskich Witulin oprócz kilku odcisków właściciela majątku Kazimierza Wężyka, znajdują się odciski pieczęci jego przyjaciół, którzy występują w roli świadków. Dokumenty z 1796 r. zostały poświadczone podpisami Norberta Gaszyńskiego, Antoniego Izdebskiego, Jana Chrzanowskiego i Antoniego Kapic Kapicy (17).
Pieczęć Jana Chrzanowskiego to odcisk w czerwonym laku na papierze. W polu pieczęci tarcza herbowa przedstawiająca herb Nowina (w polu błękitnym na zawiasie kotłowej srebrnej barki w dół, taki sam miecz. W klejnocie nad hełmem w koronie noga zbrojna złota, zgięta w kolanie). (il. 14) W księdze dóbr ziemskich Dobratycze, wśród załączników, znajduje się plenipotencja wystawiona przez Ludwika księcia Jabłonowskiego, wierzyciela sum obciążających majątek Kazimierza Nestora Sapiehę(18). Plenipotencja wystawiona na osobę Józefa Pękosławskiego w 1842 r., została podpisana przez księcia. Dodatkowym uwierzytelnieniem dokumentu stał się odcisk pieczęci sygnetowej. (il. 15)
Odcisk pieczęci księcia Jabłonowskiego w laku czerwonym na papierze. W polu pieczęci herb Prus III, który przedstawia tarczę w słup dzieloną, w polu prawym czerwonym – wilcza kosa srebrna ostrzem w dół ku środkowi obrócona, w polu lewym błękitnym – pół podkowy srebrnej z zaćwieczonym na nich półtora krzyż złoty, którego ramię dolne odwrócone w prawo. Tarcza herbowa zwieńczona mitrą książęcą, pod tarczą order herbowy.
Odrębną grupę pieczęci stanowią pieczęcie miejskie. Pochodzącym z zasobu radzyńskiego przykładem pieczęci miejskiej jest odcisk pieczęci miasta Radzynia z XVIII w. W zasobie radzyńskiego archiwum odnaleziono kilka odcisków tego stempla. Zostały wykonane w różnym materiale. Są to odciski w tuszu oraz w wosku przez opłatek. Z uwagi na materiał najbardziej czytelna jest pieczęć wykonana w tuszu.
W pieczęciach miejskich z XIV – XVII w. oraz pierwszej połowy wieku XVIII posługiwano się językiem łacińskim. Legendy składały się najczęściej z kilku określeń: „sigillum” lub skrót, słowo określające dysponenta pieczęci – „civitas” lub „oppidum”. Napis kończyła nazwa ośrodka. Do takich pieczęci możemy zaliczyć zachowaną pieczęć Radzynia. (il. 16-17) Wspomina o niej wydawnictwo „Pieczęcie i herby miejscowości woj. lubelskiego” przywołując odcisk z 1729 r. zachowany w zbiorach krakowskich (19). Wszystkie, które odnaleziono w zasobie radzyńskiego Archiwum uwierzytelniają dokumenty dotyczące spraw własnościowych mieszkańców miasta – akty sprzedaży gruntów, testament, dział majątkowy. Pochodzą z 1798 i 1799 r. (20). Wizerunek widoczny w polu pieczęci odnosi się prawdopodobnie do herbu właścicieli Radzynia w pierwszej połowie XVIII w. – Kątskich. Wyobrażenie przypomina bowiem herb Brochwicz – jelenia stojącego, odwróconego w prawa stronę.
Pieczęć miasta Radzynia z XVIII w. Odcisk w wosku. Materiał odcisku – opłatek. (il. 16) Legenda pieczęci: [nieczytelna]. W znanym odcisku pieczęci miasta Radzynia z 1729 r. napis brzmi: *LOCUS RADZINIESIS
Opis pieczęci: W polu pieczęci, oddzielonym od legendy ciągłą linią, wyobrażenie jelenia stojącego, odwróconego w prawą stronę.
Pieczęć miasta Radzynia. Odcisk w tuszu. (il. 17)
Legenda pieczęci: * LOCUS SILLUM [=SIGILLUM] RADZINIENSIS
Opis pieczęci: W polu pieczęci, oddzielonym od legendy ciągłą linią, wyobrażenie jelenia, stojącego, odwróconego w prawą stronę. Herb nawiązujący do herbu Brochwicz Kątskich, właścicieli Radzynia.
Omówione odciski stempli to nie tylko przykłady znaków pieczętnych, ich formy i wizerunku, ale także źródło wzbogacające obraz historii lokalnej. Zaprezentowane w tekście obiekty to wybrane pieczęcie odnalezione w zasobie archiwum w Radzyniu Podlaskim. Nie jest to pełny i wyczerpujący zbiór, ale przegląd, który ma na celu pokazanie możliwości zasobu. Analiza materiałów aktowych pozwala przypuszczać, iż jest to zestaw reprezentatywny. Należy podkreślić, że wynik kwerendy jest ściśle związany z historią miejsca, jak również ze stopniem zachowania materiałów aktowych, w przypadku ksiąg hipotecznych – brakiem najstarszych dowodów dla większości jednostek. Szczególnie zespół archiwalny hipoteki w Radzyniu został pod tym względem uszczuplony. Dowody do ksiąg hipotecznych, w tym dokumenty składane podczas regulacji pierwiastkowej dóbr, zachowały się szczątkowo. Księga dowodów do dóbr międzyrzeckich, najstarsza w zespole, pokazuje jakich obiektów sfragistycznych można by w nich szukać. Rozległość włości i jego historia sprawia, że wśród dokumentów odnaleźć można interesujące, często nie zachowane w innych egzemplarzach źródła. O wiele lepiej po tym względem zachowały się materiały hipoteki bialskiej. Cenne odciski odnaleziono również w księgach nieruchomości miejskich i wiejskich oraz w aktach notarialnych z XIX w.
Pieczęcie, których odciski odnaleźć można na materiałach archiwalnych przechowywanych w Oddziale w Radzyniu Podlaskim nie były do tej pory poddane szczegółowej kwerendzie oraz opracowaniu i ewidencji. Przystępując do prac ewidencyjnych z pewnością należałoby wydzielić i skatalogować najstarsze obiekty. Na odrębne potraktowanie i opracowanie zasługują również odciski stempli z XIX i XX w. W tym przypadku jednak, z uwagi na ilość i charakter materiału, katalogowanie należałoby poprzedzić selekcją.
___
Przypisy:
1. HR, sygn. 134, s. 123
2. Ziemia mielnicka w województwie podlaskim, z głównym miastem Mielnik. Wyodrębniona z ziemi drohickiej w latach 30.i 40. XVI w. Od 1569 r. inkorporowana do Korony Królestwa Polskiego. Na terenie ziemi mielnickiej dwa miasta królewskie – Mielnik i Łosice, były siedzibami starostw, pozostałe, w tym Międzyrzec i Rossosz – ośrodkami dóbr prywatnych. Graniczyła z ziemią bielską, drohicką i brzeską. Zob. D. Michaluk, Ziemia mielnicka województwa podlaskiego w XVI-XVII wieku, Toruń 2020.
3. Karol Józef Sedlnicki herbu Odrowąż (1703-1761), podskarbi wielki koronny (od 1745 r.), podskarbi nadworny koronny (od 1736), wojewoda podlaski (od 1739). Wywodził się z rodu morawsko-śląskiego. Wychowywał się w Witulinie, majątku należącym do jego matki – Marii Kazimiery z Pieniążków. Jego żoną była Konstancja z Branickich. Zmarł w Konstantynowie. Kawaler Orderu Orła Białego. Pieczętował się herbem matki. Zob. H. Palkij, Karol Józef Sedlnicki, PSB, t. 36, 1995-1996, s. 144-148.
4. HR, sygn. 134, s. 348-349
5. Adam Szydłowski (zm. 1820 r.), herbu Lubicz, szambelan Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1766 r., pokojowy królewskiej, rotmistrz Kawalerii Narodowej, starosta mielnicki. Odznaczony Orderem Orła Białego i Orderem Św. Stanisława. Zob. Z. Zielińska, Adam Szydłowski, PSB, t. 49, 2014, s. 584-589.
6. HR, sygn. 134, s. 68.
7. Ibidem, sygn. 754, s. 592.
8. Ibidem, sygn. 134, s. 68.
9. APL OR, Akta notariusza Józefa Domańskiego w Białej Podlaskiej, sygn. 4, s. 265.
10. Ibidem, HR, sygn. III/384, s. 31
11. HR, sygn. VII/495, s. 36, Pieczęć sygnetowa Anny z Zamoyskich Sapieżyny (herb Lis) na dokumencie z 1833 r.
12. OR, Akta notariusza Franciszka Lubańskiego w Radzyniu Podlaskim (dalej: AnFL), sygn. 8, s. 196, Pieczęć sygnetowa Anny z Sapiehów księżny Czartoryskiej na dokumencie z 1823 r. Pieczęć owalna. Odcisk w laku czerwonym. W polu pieczęci dwie tarcze herbowe: herb Lis Sapiehów (strona lewa) oraz herb Pogoń Czartoryskich (strona prawa) przedstawiający rycerza na koniu wspiętym, z mieczem i tarczą owalną, na której krzyż podwójny, a pod nim, z prawej trzy baszty. Całość otacza Płaszcz heraldyczny podbity gronostajem zwieńczony mitrą książęcą.
13. Ibidem, Akta notariusza Augustyna Szczawińskiego w Radzyniu Podlaskim, sygn. 1, s. 565, Pieczęć herbowa. Odcisk w Laku czerwonym. W polu pieczęci tarcza herbowa: rycerz na koniu wspiętym, z mieczem i tarczą owalną, na której krzyż podwójny, a pod nim, z prawej trzy baszty – herb Pogoń. Całość otacza płaszcz heraldyczny podbity gronostajem zwieńczony mitrą książęcą. Pod tarczą herbową, na wstędze dewiza heraldyczna: „BĄDŹ CO BĄDŹ”
14. Ibidem, HR, sygn. III/408, Odcisk w laku czerwonym. W polu pieczęci herb Ślepowron: podkowa z zaćwieczonym krzyżem kawalerskim, na którym kruk czarny z pierścieniem złotym w dziobie. Klejnot taki sam kruk z pierścieniem.
15. Elżbieta z Branickich Sapieżyna (1734-1800) była siostrą Franciszka Ksawerego Branickiego. W 1753 r. poślubiła Jana Józefą Sapiehę z linii różańskiej, z którym się rozwiodła. W 1755 r. wyszła za mąż za Jana Sapiehę z linii Kodeńskiej, z którym miała syna Kazimierza Nestora. Zaangażowana w życie polityczne XVIII w. Rzeczypospolitej.
16. APL OR, HB, sygn. 435 A, s. 3.
17. Ibidem, sygn. 754, s. 640, 650.
18. Ibidem, sygn. 435 A, b.p.
19. M. Gumowski, Pieczęcie i herby miejscowości województwa lubelskiego, Lublin 1959.
20. AnFL, sygn. 3, s. 492; Ibidem, HR, sygn. III/376, s. 96.
Bibliografia:
Bednarek D., Sokołowska D., Żygadło D., Problem opisu pieczęci (w formacie FOPAR na podstawie kart inwentarzowych pieczęci A i B), [w:] Komputeryzacja Archiwów, t. 1, Problemy opracowania archiwaliów staropolskich w skomputeryzowanych systemach informacyjnych, red. B. Ryszewski, Toruń 1994, s. 29-42.
Dicianówna A., Kardynał Barnard Maciejowski jako opiekun uczonych i literatów, „Collectanea Theologica”, t. 15, 1934, s. 323-359.
Geresz J., Z dziejów kościoła Św. Mikołaja w Międzyrzecu Podlaskim, Międzyrzec Podlaski 1997.
Gumowski M., Pieczęcie i herby miejscowości województwa lubelskiego, Lublin 1959.
Haisig M., Osiągnięcia i postulaty w zakresie sfragistyki polskiej, „Studia Źródłoznawcze”, t. 4, 1959, s. 153-168.
Haisig M., Sfragistyka ogólna, [w:] M. Gumowski, M. Haisig, S. Mikucki, Sfragistyka, Warszawa 1960.
Hlebionek M., Katalog pieczęci przy dokumentach samoistnych Archiwum Państwowego w Bydgoszczy, Warszawa 2012.
Hlebionek M., Kilka uwag o pieczęciach w XIX w. na przykładzie zaboru pruskiego, [w:] Nauki pomocnicze historii. Teoria, metody badań, dydaktyka, red. A. Jaworska, R. Jop, Warszawa 2013 s. 191-200.
Hlebionek M., Pieczęć jako obiekt archiwalny, [w:] Toruńskie Konfrontacje Archiwalne, t. II, red. W. Chorążyczewski, A. Rosa, Toruń 2011, s. 303-320.
Hlebionek M., Problemy opisu materiałów sfragistycznych w polskich archiwach, Сфргістичний щорічник, Вип. I, 2011, s. 222-251.
Hlebionek M., Standardy międzynarodowe w archiwalnym opisie materiałów sfragistycznych. Przykład francuski i włoski, [w:] Toruńskie konfrontacje archiwalne, t. III, red. W. Chorążyczewski, A. Rosa, Toruń 2012, s. 219-249.
Hlebionek M., W stronę SIGILLUM. Problemy archiwalnego opisu pieczęci, „Archiwista Polski”, nr 4, 2006, s. 19-26.
Materiały do polskiego słownika sfragistycznego, oprac. A. Baniecki i in., „Archiwista Polski” 59, nr 3, 2010, s. 43-56.
Mazur P., Poczet biskupów chełmskich obrządku łacińskiego, Chełm 2012.
Michaluk D., Ziemia mielnicka województwa podlaskiego w XVI-XVII wieku, Toruń 2020.
Palkij H., Karol Józef Sedlnicki, Polski Słownik Biograficzny, t. 36, 1995-1996, s. 144-148.
Piech Z., Perspektywy polskich badań sfragistycznych, [w:] Pieczęcie w dawnej Rzeczypospolitej. Stan i perspektywy badań, red. Z. Piech, J.
Pakulski, J. Wroniszewski, Warszawa 2006, s. 31-58.
Szczygielski W., Kobielski Franciszek Antoni herbu Poraj (1679-1755), [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 13, 1967-1968, s. 146-148.
Tylus S., W sprawie datacji śmierci niektórych biskupów kresowych, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, t. 70, 1998, s. 357-360.
Wereda D., Biskupi unickiej diecezji włodzimiersko-brzeskiej w XVIII wieku, „Szkice Podlaskie, t. 9, 2001, s. 61-75.
Wędzki A., Problem genezy Międzyrzeca Podlaskiego na tle procesów urbanizacyjnych na południowo-zachodnim pograniczu Podlasia, „Rocznik Międzyrzecki”, t. 6, 1974, s. 34-46.
Zbiór przepisów archiwalnych wydanych przez Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych w latach 1952-2000, oprac. M. Tarakanowska, E. Rosowska, Warszawa 2001, s. 301.
Zielińska Z., Adam Szydłowski, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 49, 2014, s. 584-589.