Zainteresowanie sfragistyką w ostatnich latach można zaobserwować również na płaszczyźnie badań archiwalnych. Studia nad pieczęcią dały początek pracom nad przygotowaniem nowych metod opracowania materiałów sfragistycznych w archiwach państwowych, w tym ich opisem. Istotnym zagadnieniem w pracy nad wskazówkami było doprecyzowanie definicji pieczęci. Dzięki temu wskazano, co powinno być traktowane, jako pieczęć, a w konsekwencji, co powinno być jako pieczęć inwentaryzowane.
artykuł ukazał się w Studiach archiwalnych (wydawnictwo APL tom VII)
Według podręcznika sfragistyki M. Haisiga pieczęć to
„(…) znak rozpoznawczo-własnościowy określonej osoby fizycznej lub prawnej, wyciśnięty za pomocą twardego stempla w odpowiedniej masie plastycznej lub farbie, a pełniący rolę świadectwa wiarygodności i mocy prawnej, wykładnika jego właściciela, jak również środka kontrolującego i zabezpieczającego nienaruszalność zamkniętego pisma lub przedmiotu”(1).
To jedna z wielu definicji pieczęci. Ich przeglądu dokonał M. Hlebionek w artykule „Pieczęć jako obiekt archiwalny”(2). Podsumowując analizę pojęć, dostępnych zarówno na gruncie polskim, jak i zagranicznym zauważył, że definicje pieczęci używane w sfragistyce nie są wystarczające z punktu widzenia archiwistyki. W niewielkim stopniu zwracają one bowiem uwagę na przemiany, które zachodziły w formie i funkcjonowaniu pieczęci w późniejszych, niż średniowiecze epokach. Z płaszczyzny archiwistyki, jest to o tyle istotne, że zdecydowaną większość zasobu sfragistycznego w archiwach państwowych stanowią pieczęcie nowożytne(3). Ponadto obok odcisków uwierzytelniających w zasobach archiwów znaleźć można szereg pieczęci stosowanych w pracy kancelaryjnej, tj. nagłówkowych, imiennych, pieczęci wpływu.
Według M. Hlebionka pojęcie „pieczęci powinno podkreślać dwoistość jego rozumienia: szerokiego (każdy mechanicznie powielony za pomocą stempla napis bądź wyobrażenie) i węższego (ograniczonego do odcisków pełniących określone funkcje, które wskazywała będzie definicja pieczęci, wśród których pierwszoplanowa powinna być funkcja uwierzytelniająca)”(4). W węższym znaczeniu, jako pieczę
proponuje uznać: „powtarzalny znak uwierzytelniający dokument w miejsce podpisu bądź obok niego, mogący służyć także do fizycznego zabezpieczania nienaruszalności rzeczy lub pism, albo jako wykładnia woli dysponenta. (..) powielany przez odciśnięcie matrycy [tłok, typariusz] w plastycznej masie bądź też w barwniku [odcisk]”. W szerszym rozumieniu natomiast, proponuje rozumieć: „każdy mechanicznie powielony za pomocą stempla [tłoka, typariusza] napis bądź wyobrażenie”(5).
Definicja pieczęci dopracowana przez autorów nowych wskazówek metodycznych kładzie nacisk na funkcje pieczęci. W archiwalnym opisie materiałów sfragistycznych znalazły się informacje dotyczące twórcy pieczęci, jej kształtu, wymiarów. Do istotnych należy zaliczyć opis wizerunku, treść legendy, okres powstania stempla (6). W ostatnich latach przygotowano również materiały do polskiego słownika sfragistycznego. Mają one posłużyć, jako pomoc dla archiwistów, którzy zajmują się opracowaniem materiałów sfragistycznych. Znajdują się w nich definicje pojęć z dziedzin sfragistyki oraz propozycje klasyfikacji pieczęci, ich elementów, dysponentów. Jest to pierwsza polska publikacja, która próbuje zebrać w jednym miejscu definicje pojęć z różnych działów sfragistyki (7). W wielu opracowaniach dotyczących perspektyw badań sfragistycznych zauważono, że ich rozwój uzależniony jest od stopnia zinwentaryzowania obiektów przechowywanych w archiwach, bibliotekach i muzeach (8). Postulat powyższy pomimo upływu lat nadal pozostaje aktualny (9). Tym bardziej ważne są prace przybliżające przechowywane w archiwach pieczęcie.
Materiały archiwalne przechowywane w zasobie Archiwum Państwowego w Lublinie Oddział w Radzyniu Podlaskim to przede wszystkim akta proweniencji dziewiętnasto- i dwudziestowiecznej. Wśród nich można jednak odnaleźć dokumenty starsze, interesujące jako źródło historyczne, zwłaszcza do badań historii lokalnej, ale także pod względem formy. Z uwagi na rodzaj i rangę – w dużej mierze są to przywileje, ich odpisy, a także pełnomocnictwa – dokumenty opatrzone są pieczęciami wystawców.
Podobnie, jak w przypadku aktotwórców, tak i dysponenci pieczęci, których odciski zachowały się na dokumentach, pochodzą przede wszystkim z XIX i XX w. W niniejszym tekście przedstawiamy przykłady odcisków starszych – pieczęci z XVI-XVIII i początku XIX w. Opisane obiekty odnaleziono podczas kwerendy oraz w trakcie opracowania akt, ich inwentaryzacji oraz poprawy ewidencji. Materiały sfragistyczne pochodzą z zespołów akt hipotecznych i notarialnych. To najstarsze pod względem twórcy materiały archiwalne. Tekst niniejszy należy uznać za kontynuację prac poprzedzających wystawę przygotowaną przez Oddział w Radzyniu Podlaskim pt. „Historia Radzynia w autograf i pieczęć wpisana” w 2013 r., a także przyczynek do dalszych badań nad zasobem sfragistycznym Oddziału, w tym związanych z ich ewidencją.
Na omówioną w niniejszym tekście najstarszą część zasobu sfragistycznego Oddziału w Radzyniu Podlaskim składają się odciski pieczęci przy dokumentach i aktach. Z uwagi na ilość i rozproszenie są słabo rozpoznane i nie były inwentaryzowane. Na podstawie wstępnej kwerendy należy stwierdzić, że reprezentowane są przez różne grupy dysponentów. Będą tu wiec pieczęcie osobiste, które należy rozumieć jako wszystkie pieczęcie z elementami pozwalającymi na identyfikację osoby fizycznej, która się nimi posługiwała. Umożliwia to umieszczona inskrypcja oraz elementy graficzne, przede wszystkim herb. Do pieczęci osobistych należy zaliczyć imienne pieczęcie biskupów oraz urzędników świeckich. Oprócz podziału ze względu na osobę dysponenta, klasyfikację pieczęci można dokonać ze względów prawno-formalnych na dwie grupy – pieczęcie urzędnicze oraz pieczęcie prywatne używane przez właściciela bez względu na pełnioną funkcje publiczną. Pieczęciami prywatnymi są pieczęcie sygnetowe. Pieczęcie urzędnicze oprócz prezentowania herbu desponenta, w legendzie podają piastowane godności. Pieczęciami tymi uwierzytelniano dokumenty, które były wynikiem sprawowanych czynności urzędniczych.
Odciski przechowywane w Oddziale w Radzyniu podzielić można na grupy według dysponentów pieczęci oraz z uwagi na materiał, z jakiego były wykonane, a także sposób związania z dokumentem. Wśród obiektów z XVI, XVII i XVIII w. natrafiono na pieczęcie osobiste duchownych, w tym wyższych duchownych – biskupów oraz duchownych niższej rangi – proboszczów. W obu przypadkach pieczęć jest nośnikiem informacji na temat funkcji pełnionej przez dysponenta. Kolejna grupa odcisków to pieczęcie osobiste urzędników, na których znajduje się zarówno określenie osoby, jak i zajmowanego przez nią stanowiska. W zbiorach znajdują się również odciski pieczęci prywatnych – sygnetowe. Ostatnim przykładem prezentowanego odcisku jest pieczęć urzędowa. Cechą charakterystyczną pieczęci urzędowych jest ich depersonalizacja. W ich legendzie występuje godność, instytucja lub urząd, które miały prawo posługiwać się określonym tłokiem. Ze względu na rodzaj materiału wykonania odcisku, pieczęcie z zasobu archiwum radzyńskiego można podzielić na pieczęcie woskowe wiszące (odnaleziono jedną taką pieczęć) oraz woskowe i lakowe wyciśnięte na dokumencie, przez papier lub opłatek, na podkładzie z wosku lub laku.
Najstarszym odnalezionym w zasobie radzyńskiego archiwum dokumentem uwierzytelnionym pieczęcią jest przywilej dla kościoła w Rossoszy wydany w Janowie 10 lutego 1600 r. przez biskupa łuckiego Bernarda Maciejowskiego, późniejszego kardynała i prymasa Polski(10).
Pieczęć Barnarda Maciejowskiego, biskupa łuckiego jest okrągła (średnica odcisku 50 mm). (il. 1) Niestety legenda i pole pieczęci są nieczytelne. W polu pieczęci musiała znajdować się tarcza herbowa z herbem Ciołek Maciejowskiego. Widoczny zarys na pieczęci świadczyć może, że tarcza herbowa zwieńczona była infułą, bądź postacią biskupa w infule. Materiał odcisku – wosk. Barwa materiału – czerwona. Mocowanie odcisku – sznur jedwabny, trójkolorowy. Pieczęć nie posiada osłony(11).
Kolejny odcisk pieczęci, który zaliczyć możemy do grupy pieczęci dostojników kościelnych znajduje się na odpisie dokumentu fundacyjnego kościoła szpitalnego w Międzyrzecu. Dokument fundacyjny wystawił w 1617 r. ówczesny właściciel dóbr międzyrzeckich Gabriel Tęczyński(12). Odpis został potwierdzony przez biskupa łuckiego i brzeskiego Franciszka Antoniego Kobielskiego(13). (il. 2)
Legenda pieczęci w dwóch pierścieniach: […] (F)RAN(cisci) ANTON (ius) IN DMENIN KOBIELSKI EPISCOPI LUCEOVIEN(sis) ET […] // BRESTEN * […]CANCELLARRI […]
W polu pieczęci, oddzielonym od legendy ciągłą linią, pod kapeluszem z dwudziestoma chwostami (po dziesięć z każdej strony) owalna tarcza herbowa z herbem Poraj. Nad tarczą korona oraz infuła i pastorał krzywośnią zwrócony do wewnątrz. Poniżej tarczy symbol orderu.
Kształt pieczęci bp F. A. Kobielskiego – okrągła (średnica 50 mm), alfabet – łaciński. Odcisk pieczęci w wosku barwy czerwonej. Materiał odcisku – opłatek. Czytelność legendy i rzeźby – dobra. Stan pieczęci – dobry(14).
W zasobie radzyńskiego archiwum znajduje się jeszcze jeden odcisk pieczęci biskupa Franciszka Antoniego Kobielskiego. Pieczęć odnaleziono na dokumencie z 1749 r., dołączonym do księgi hipotecznej dóbr Witulin (15).
Odciski pieczętne potwierdzające wolę depozytariuszy znajdują się na dwóch aktach fundacyjnych parafii i kościoła wyznania rzymsko-katolickiego w Ostrówkach. Starszy z nich, to przywilej z 1659 r., wystawiony przez marszałka nadwornego koronnego Łukasza Opalińskiego herbu Łodzia (1612-1662), który wraz z żoną Izabellą z Tęczyńskich uposażył nową parafię w dobrach międzyrzeckich. Na dokumencie odciśnięta została pieczęć Opalińskiego(16). (il. 3)
Legenda pieczęci: […] LUCAS DE BNIN OPALINSKI […] CURIAE REG(ni) […].
W polu pieczęci oddzielonym od legendy ciągłą linią znajduje się herb Łodzia. Nad nim klejnot – godło na ogonie pawim. Pieczęć Łukasza Opalińskiego, właściciela dóbr międzyrzeckich, jest owalna (rozmiar 40 x 34 mm), tekst legendy w języku łacińskim. Materiał osłony – odcisk pieczęci w wosku przez papier. Czytelność legendy – słaba, rzeźby – dobra. Odcisk pieczęci jest uszkodzony.
Kolejny dokument dotyczący świątyni i parafii pw. Św. Stanisława w Ostrówkach, to odpis przywileju, który wystawiła Elżbieta z Lubomirskich Sieniawska (1669/1670 – 1729). W 1718 r. przywilejem zabezpieczyła ona stały dochód na poczet remontu kościoła. Odpis przywileju został sporządzony i opieczętowany stemplem biskupa Józefa Olszańskiego, prawdopodobnie w momencie remontu świątyni, który zakończył się przed 1737 r.(17) Inicjatorem remontu był ks. Andrzej Woszczarski, wymieniony w dokumencie.
Pieczęć bp. Józefa Olszańskiego okrągła (średnicy 45 mm), beznapisowa. Odcisk przez opłatek na podkładzie z wosku. W polu legendy, oddzielonym od pola pieczęci linią otokową, umieszczono dywizory (kropka krzyżyk gwiazdka krzyżyk kropka) oraz gałązki palmowe, splecione u dołu. (il. 4)
W polu pieczęci pod kapeluszem z dwudziestoma chwostami (po dziesięć z każdej strony) – owalna tarcza herbowa, nieczytelna. Nad tarczą symbole władzy biskupiej infuła i pastorał krzywośnią zwrócony na zewnątrz (18).
Szereg odcisków stempli osób duchownych, w tym z XVIII i XIX w. znajduje się w księdze hipotecznej dóbr Międzyrzec Miasto(19). Przykładem odcisku stempla duchownego kościoła greckokatolickiego jest pieczęć Teofila Godebskiego uwieczniona na dokumencie z 12 sierpnia 1746 r. (il. 5).
Dokument dotyczy wyklęcia parafian cerkwi dołżańskiej za to, że nie wywiązywali się z dziesięciny(20). Teofil Godebski herbu Godziemba występuje tu jako biskup włodzimierski i brzeski(21).
Stan zachowania obiektu dobry, jednak z uwagi na głębokie wszycie dokumentu oraz częściowe umieszczenie pieczęci na tekście nie jest widoczny w całości. Z tego też powodu trudnym do odczytania jest tekst legendy, którą stanowi imię i nazwisko dysponenta oraz określenie jego funkcji. Podpowiedź co do treści legendy przynosi fragment z formularza dokumentu: „Theofil na Godziembie Godebski z Bożej i Stolicy Stej Apostolskiej Łaski (…) Metropoliej Kijowskiej i Całey Rusi Biskup Włodzimirski i Brzeski”(22).
Pole legendy oddzielone jest od zewnątrz i wewnątrz podwójną linią otokową. W polu pieczęci pod kapeluszem z dwudziestoma chwostami (po dziesięć z każdej strony), tarcza herbowa z herbem Godziemba, który przedstawia w polu czerwonym sosnę barwy naturalnej, o trzech koronach i pięciu korzeniach. W klejnocie pół rycerza w zbroi, trzymającego w prawej ręce taką samą sosnę. Wprost nad tarczą, pod klejnotem – korona herbowa – szlachecka. Pieczęć – okrągła (średnica 55 mm), alfabet łaciński. Odcisk pieczęci wykonano w wosku przez papier. Osłona w stanie dobrym.
W księdze dóbr międzyrzeckich, na odpisie przywileju fundacyjnego kościoła Św. Mikołaja w Międzyrzecu odciśnięto pieczęć ówczesnego administratora diecezji łuckiej, proboszcza bialskiego, Tomasza de Stuart Haliburtona (zm. 3 sierpnia 1813 r.)(23). Fundatorem świątyni był Jan Nassutowicz, starosta brzeski, właściciel Międzyrzeca w XV w. Dokument fundacyjny wystawiony został w 1477 r. Odpis wykonano 15 lutego 1799 r. na podstawie dokumentu złożonego w archiwum janowskim.
Pieczęć Tomasza de Stuart Haliburtona jest okrągła (średnicy 50 mm), beznapisowa. W polu pieczęci, pod kapeluszem z dwunastoma chwostami (po sześć z każdej strony) znajduje się tarcza herbowa. Materiał odcisku – papier. Czytelność pieczęci – dobra. (il. 6)
Do odcisków pieczętnych duchownych związanych z dobrami międzyrzeckimi zaliczyć należy również pieczęcie herbowe mniejsze, sygnetowe. Z pośród szeregu odcisków pieczęci, które występują na dokumentach w księdze dóbr Międzyrzec Miasto, jako przykład niech posłużą dwie.
Pierwsza z nich to pieczęć ks. Adama Kukiela, proboszcza parafii pw. Św. Mikołaja w Międzyrzecu od 1802 r. (il.7)
Ks. A. Kukiel (zm. 1831 r.) był księdzem, ale i uczonym, matematykiem, fizykiem i geografem, uczestnikiem obiadów czwartkowych u króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Z Międzyrzecem związany był przez blisko 30 lat. Własnym kosztem utrzymywał szkołę parafialną, a dzięki funduszom księcia Adama Czartoryskiego prowadził budowę nowej fasady świątyni(24).
Odciski pieczęci ks. Adama Kukiela odnaleźć można wśród pieczęci duchownych – proboszczów parafii rzymsko-katolickich i unickich położonych na terenie dóbr międzyrzeckich. Pieczęć proboszcza międzyrzeckiego – owalna (2 x 1,50 cm). Odcisk w laku na papierze, lak barwy czerwonej. W polu pieczęci pod kapeluszem z dwunastoma chwostami (po sześć po każdej stronie) znajduje się tarcza herbowa z herbem Leliwa (w polu błękitnym półksiężyc złoty, nad którym złota gwiazda). W klejnocie godło na pawim ogonie. Pod klejnotem korona herbowa szlachecka. Pod tarczą order. Stan zachowania odcisków pieczętnych – dobry (25).
___
Przypisy
1. M. Haisig, Sfragistyka ogólna, [w:] M. Gumowski, M. Haisig, S. Mikucki, Sfragistyka, Warszawa 1960, s. 59.
2. M. Hlebionek, Pieczęć jako obiekt archiwalny, [w:] Toruńskie Konfrontacje Archiwalne, t. 2, red. W. Chorążyczewski, A. Rosa, Toruń 2011, s. 303-320.
3. M. Hlebionek, Pieczęć jako obiekt archiwalny. Wybrane problemy, s. 2, cyt. za Naukowy Portal Archiwalny <ArchNet, http://www.adacta.archiwa.net/file/2010/hleb_piecz.pdf>, [dostęp: 20.11.2020].
4. Ibidem, s. 6
5. Ibidem
6. Wskazówki metodyczne do opracowania materiałów sfragistycznych w zasobie Archiwów Państwowych wersja β opracowane przez Zespół Naukowy do spraw przygotowania wskazówek metodycznych do opracowania materiałów sfragistycznych, Jelenia Góra 2009.
7. Materiały do polskiego słownika sfragistycznego, oprac. A. Baniecki i in., „Archiwista Polski” 59, nr 3, 2010, s. 43-56
8. Na gruncie polskim pierwszym krokiem w kierunku zwiększenia dostępności do źródeł, a co za tym idzie również rozwoju badań sfragistycznych, było pismo Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych z 22 maja 1961 r. w sprawie inwentaryzacji pieczęci. Odpowiadając na postulaty Mariana Haisiga dokumentem powyższym Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych podjęła akcję inwentaryzacji pieczęci w archiwach, ustalając jednocześnie jej zasady. Zob. D. Bednarek, D. Sokołowska, D. Żygadło, Problem opisu pieczęci (w formacie FOPAR na podstawie kart inwentarzowych pieczęci A i B), [w:] Komputeryzacja Archiwów, t. 1, Problemy opracowania archiwaliów staropolskich w skomputeryzowanych systemach informacyjnych, red. B. Ryszewski, Toruń 1994, s. 29 i in; M. Haisig, Osiągnięcia i postulaty w zakresie sfragistyki polskiej, „Studia Źródłoznawcze”, t. 4, 1959, s. 164; M. Hlebionek, W stronę SIGILLUM. Problemy archiwalnego opisu pieczęci, „Archiwista Polski”, nr 4, 2006, s. 19-26; id., Problemy opisu materiałów sfragistycznych w polskich archiwach, Сфргістичний щорічник, Вип. I, 2011, s. 222-251; id., Standardy międzynarodowe w archiwalnym opisie materiałów sfragistycznych. Przykład francuski i włoski, [w:] Toruńskie konfrontacje archiwalne, t. III, red. W. Chorążyczewski, A. Rosa, Toruń 2012, s. 219-249; id., Kilka uwag o pieczęciach w XIX w. na przykładzie zaboru pruskiego, [w:] Nauki pomocnicze historii. Teoria, metody badań, dydaktyka, red. A. Jaworska, R. Jop, Warszawa 2013 s. 191-200; Zbiór przepisów archiwalnych wydanych przez Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych w latach 1952-2000, oprac. M. Tarakanowska, E. Rosowska, Warszawa 2001, s. 301.
9. Zob. Z. Piech, Perspektywy polskich badań sfragistycznych, [w:] Pieczęcie w dawnej Rzeczypospolitej. Stan i perpsektywy badań, red. Z. Piech, J. Pakulski, J. Wroniszewski, Warszawa 2006, s. 36, 42.
10. Bernard Maciejowski herbu Ciołek (1548-1608), s. Bernarda i Elżbiety z Kamienieckich, biskup łucki, krakowski, kardynał. Nauki pobierał w kolegium jezuickim w Wiedniu. Po powrocie do kraju przebywał na dworze Zygmunta II Augusta, a następnie Henryka Walezego. Od 1570 chorąży nadworny koronny. Współpracownik kard. Stanisława Hozjusza. Brał udział w wyprawach Stefana Batorego na Moskwę (1579-1581), za udział w których otrzymał od króla starostwo borysławskie. Za sprawą kard. Hozjusza, Piotra Skargi i Antonia Possevina wybrał stan duchowny. Studiował w Italii, prawo kanoniczne w Perugii, a teologię w Rzymie. Biskupem łuckim został w 1587 r. Odegrał znaczącą rolę w przygotowaniu unii brzeskiej. W maju 1600 r. otrzymał nominację na biskupstwo krakowskie, które uroczyście objął w sierpniu 1600 r. Kolejne godności, które otrzymał – kardynał, arcybiskup gnieźnieński i Prymas Polski. Zmarł w 1608 r. Pochowany został w katedrze na Wawelu. Zob. A. Dicianówna, Kardynał Barnard Maciejowski jako opiekun uczonych i literatów, „Collectanea Theologica”, t. 15, 1934, s. 323-359.
11. Archiwum Państwowe w Lublinie Oddział w Radzyniu Podlaskim (dalej: APL OR), Hipoteka w Białej Podlaskiej (dalej: HB), poz. 204, Dokumenty do księgi hipotecznej Dobra ziemskie Korczówka.
12. A. Wędzki, Problem genezy Międzyrzeca Podlaskiego na tle procesów urbanizacyjnych na południowo-zachodnim pograniczu Podlasia, „Rocznik Międzyrzecki”, t. 6, 1974, s. 34-46.
13. Franciszek Antoni Kobielski herbu Poraj (1679-1755), s. Mikołaja Stanisława i Teresy Tarnowskiej herbu Jelita. Edukację pobierał u pijarów. Przeznaczony do kariery duchownej, znajdował się pod opieką krewnego, biskupa Stanisława Szembeka. Kanclerz królowej Marii Józefy. Wyświęcony w 1706, był kanonikiem łowickim, gnieźnieńskim i włocławskim, prepozytem krakowskim, dziekanem warszawskim. W 1725 został sufraganem kujawskim (biskup tytularny Antaeopolis), w 1736 prekonizowany na biskupstwo kamienieckie. Biskup łucki i brzeski od 1739 r. do śmierci w 1755 r. Został pochowany w Janowie Podlaskim. Zob. W. Szczygielski, Kobielski Franciszek Antoni herbu Poraj (1679-1755), [w:] Polski Słownik Biograficzny (dalej: PSB), t. 13, 1967-1968, s. 146-148.
14. APL OR, Hipoteka w Radzyniu Podlaskim (dalej: HR), sygn. 134, s. 26
15. Ibidem, HB, poz. 754, s. 606.
16. Ibidem, HR, sygn. 134, s. 92
17. Józef Olszański, (zm. 1736/1738), sufragan chełmski (od 1727 r.). Syn Mikołaja Baltazara, rotmistrza królewskiego i Teresy z Wielhorskich kasztelanki wołyńskiej herbu Kierdej. Pełnił obowiązki proboszcza w Łucku. 25 czerwca 1727 r. został mianowany biskupem tytularnym Serra i sufraganem chełmskim. Sakrę biskupią przyjął w 1728 r. Kanonik gnieźnieński (1730-1732), proboszcz, administrator diecezji łuckiej, infułat ołycki. Zmarł w Łucku i tam został pochowany. Zob. P. Mazur, Poczet biskupów chełmskich obrządku łacińskiego, Chełm 2012, s. 46; S. Tylus, W sprawie datacji śmierci niektórych biskupów kresowych, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, t. 70, 1998, s. 359.
18. HR, sygn. 134, s. 183.
19. Ibidem
20. Ibidem, s. 133.
21. Teofil Godebski herbu Godziemba (zm. 1756 r.) – duchowny greckokatolicki, bazylianin. W 1720 ordynariusz pińsko-turowski, od 1730 r. biskup włodzimiersko-brzeski. Zob. D. Wereda, Biskupi unickiej diecezji włodzimiersko-brzeskiej w XVIII wieku, „Szkice Podlaskie”, t. 9, 2001, s. 61-75.
22. HR, sygn. 134, s. 133.
23. Ibidem, s. 38
24. J. Geresz, Z dziejów kościoła Św. Mikołaja w Międzyrzecu Podlaskim, Międzyrzec Podlaski 1997, s. 12.
25. HR, sygn. 134, s. 44. Odcisk pieczęci A. Kukiela również na stronie 49.