Na drugą połowę lutego i początek marca przypadają rocznice wydarzeń, które zapoczątkowały wielowiekowy związek Polski i Litwy. Te wypadki zmieniły zasadniczo sytuację polityczną w Europie środkowej i wschodniej, a pewne ich skutki odczuwamy do dziś. Teraz, gdy z niepokojem obserwujemy dramatyczne wydarzenia za naszą wschodnią granicą, warto przypomnieć, kiedy i jak Polska związała się ściślej z terytoriami leżącymi na wschód od niej.

Decydujące akty przypieczętowujące związek Polski i Litwy w lutym i w marcu 1386 r. poprzedziła zawarta 14 sierpnia 1385 r. w zamku Krewo (obecnie Białoruś), jednej z siedzib władcy pogańskiej wówczas Litwy umowa między polskimi dyplomatami a wielkim księciem litewskim Jagiełłą (po litewsku Jogaila). Na mocy umowy książę miał poślubić władczynię Polski Jadwigę i zobowiązał się przyjąć wraz ze swymi jeszcze nieochrzczonymi braćmi i wszystkimi pozostającymi w pogaństwie mieszkańcami Wielkiego Księstwa Litewskiego chrzest w obrządku katolickim, przyłączyć ziemie księstwa do Polski, odzyskać utracone terytoria obu państw i uwolnić polskich jeńców.

Zgodnie z tym układem w styczniu 1386 r. Jagiełło z orszakiem wjechał do Polski. 2 lutego w Lublinie szlachta polska obwołała go królem Polski. 12 lutego elekt przybył do Krakowa, a dnia 15 lutego został ochrzczony w katedrze wawelskiej i przybrał imię Władysław, zapewne na cześć zmarłego 53 lata wcześniej króla Polski Władysława Łokietka. Dlatego też w historii Polski znany jest jako król Władysław II Jagiełło, a jego pogańskie imię dało nazwę założonej przezeń dynastii Jagiellonów.

Dopiero jako chrześcijanin Władysław mógł poślubić dwunastoletnią władczynię Polski Jadwigę, co nastąpiło 18 lutego, 3 dni po chrzcie. W dawniejszych publikacjach twierdzono, iż książę miał być ponad 20 lat starszy od panny młodej, która dla nawrócenia Litwinów uczyniła ofiarę godząc się na małżeństwo z wychowanym w pogańskich zwyczajach starszym mężczyzną. Z nowszych badań wynika, iż Jagiełło liczył zapewne ok. 25 lat, był więc też młodym człowiekiem. W średniowieczu ukończone przez kobietę 12 lat wystarczyło do zamążpójścia, więc małżeństwo to nie budziło zastrzeżeń, jeśli idzie o wiek nowożeńców.

4 marca młody małżonek polskiej władczyni został koronowany na króla Polski. Akt ten był nietypowy, gdyż to Jadwiga odziedziczyła tron po swym ojcu Ludwiku, królu Węgier i Polski. Ponieważ Ludwik nie miał syna, więc Jadwiga w Polsce, a jej siostra Maria na Węgrzech, były pełnoprawnymi władczyniami i piastowały godność króla, a nie królowej, czyli małżonki króla. Jadwiga była już wcześniej ukoronowana na króla Polski (16 października 1384 r.), chociaż z racji jej młodocianego wieku w rzeczywistości decyzje podejmowali jej doradcy. Jednak w średniowieczu uważano, że kobieta nie może samodzielnie sprawować rządów, więc należało dobrać jej męża, z którym mogłaby dzielić władzę. Władysław jako mąż Jadwigi został koronowany także na króla Polski. Zatem od dnia koronacji formalnie rzecz biorąc Polska miała dwóch królów będących małżonkami. Ze względu na młody wiek Jadwigi przez dłuższy czas po ślubie i koronacji większość decyzji podejmował jej mąż.

Jakie jednak znaczenie dla dziejów Polski i Litwy, a także naszego regionu, miały te wydarzenia? Małżeństwa władców nie były w średniowieczu ich sprawą prywatną, lecz sposobem uprawiania polityki, ale nie każde królewskie małżeństwo miało aż tak doniosłe skutki dla całego regionu Europy. Przyjrzyjmy się więc sytuacji Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego w okresie zawierania unii. Oba kraje bardzo się różniły. Znacznie mniejsze terytorium Polski obejmowało Małopolskę, Wielkopolskę i Kujawy. Poza Królestwem Polskim pozostawały wówczas rządzone przez książąt piastowskich Śląsk i Mazowsze, Pomorze Gdańskie w 1309 r. zagarnięte przez Krzyżaków, i Ruś Czerwona przyłączona do Węgier przez Ludwika, ojca Jadwigi. Znacznie większe terytorialnie Wielkie Księstwo Litewskie obejmowało obszary rdzenne litewskie: Auksztotę wokół Wilna i Trok i sięgającą aż do Bałtyku Żmudź oraz w ciągu XIV w. rozległe ziemie ruskie sięgające po Kijów i Czernihów na obecnej Ukrainie, Briańsk w obecnej Rosji i Witebsk i Połock na obecnej Białorusi. To ogromne państwo było stale zagrożone przez Zakon Krzyżacki, który pod pretekstem szerzenia chrześcijaństwa organizował regularne wyprawy na Litwę, i przez Tatarów, którzy zajmowali stepy nad Morzem Czarnym wokół dolnego biegu rzek Dniestr i Dniepr na obecnym terytorium Ukrainy.

Oba państwa różniły się pod względem poziomu cywilizacyjnego, ustroju i sytuacji religijnej. Polska była państwem znacznie bardziej rozwiniętym, ze sporą siecią miast i kamiennych zamków. Rządy w scentralizowanym państwie sprawował król, ale pewien wpływ na decyzje władcy zaczynali wywierać przedstawiciele szlachty i duchowieństwa, którzy też cieszyli się sporymi przywilejami. Mieszkańcy Polski byli katolikami, a cały kraj ujęty był siecią biskupstw, parafii i klasztorów katolickich. Rdzenne ziemie litewskie były zacofane cywilizacyjnie i gospodarczo, zaś ziemie ruskie były wyniszczone przez Tatarów, którym podlegały ponad stulecie przed przyłączeniem do Litwy. Władzę zwierzchnią sprawował wielki książę Jagiełło, ale jego liczni bracia i kuzyni mieli wydzielone dzielnice, co często powodowało bunty i wojny domowe. Natomiast poddani nie mieli żadnego udziału we władzy i przywilejów. Litwini pozostawali poganami, a litewscy Rusini wyznawali prawosławie.

Jednak Polskę i Litwę łączyły też wspólne interesy. Oba państwa dążyły do odzyskania ziem utraconych lub zagrożonych przez Krzyżaków (Polska – Pomorza, Krzyżacy – Żmudzi). Oba były zainteresowane ekspansją na południe: Polska odzyskaniem Rusi Czerwonej, Litwa – pokonaniem Tatarów. Chrzest pogańskich Litwinów pozbawiał Krzyżaków pretekstu do najazdów na Litwę i umacniał ich odrębność od stojących wyżej kulturalnie Rusinów, co chroniło Litwinów przed utratą tożsamości. Koronacja Jagiełły na króla Polski wzmacniała jego pozycję wobec krewniaków, dla których był zwierzchnikiem.

Bezpośrednim skutkiem chrztu, ślubu i koronacji Jagiełły była chrystianizacja Auksztoty. W rok po koronacji władca osobiście doglądał masowych chrztów na Litwie i nakazał przetłumaczyć na litewski modlitwy Ojcze nasz i Skład Apostolski. W Wilnie założono biskupstwo, które powierzono Polakowi Andrzejowi Jastrzębcowi, a które od początku XV w. podlegało arcybiskupom gnieźnieńskim. Wskutek tego Litwa weszła w obręb kultury zachodniej, łacińskiej, chociaż ruscy mieszkańcy księstwa pozostali przy swojej kulturze.

Bardziej skomplikowana była kwestia politycznego związku obu państw. Wedle umowy zawartej w Krewie Jagiełło miał przyłączyć ziemie Wielkiego Księstwa do Polski. W dokumencie użyto wieloznacznego sformułowania (po łacinie applicare), więc nie do końca wiadomo, jak je rozumieli negocjatorzy. Połączenie tak różnych państw w jednolity organizm było niemożliwe. Zaraz po koronacji Władysław powierzył swemu bratu Skirgielle rządy na Litwie w swoim imieniu i zwierzchność nad resztą krewnych w ich dzielnicach. Po kilku latach o władzę upomniał się ambitny stryjeczny brat Jagiełły Witold, który w 1392 r. objął rządy na Litwie i sprawował je śmierci w 1430 r., prowadząc samodzielną politykę. Mimo kilku poważnych konfliktów między kuzynami przez większość tego czasu współpracowali ze sobą. Litwa zachowała odrębność, ale kolejne akty nazywane uniami wiązały coraz bardziej oba państwa. Dzięki temu na rozległym obszarze Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego wytworzyła się wielowyznaniowa i wieloetniczna mozaika, której spadkobiercami są dzisiejsze narody polski, litewski, ukraiński i białoruski.

Unia polsko-litewska miała skutki nie tylko w skali makro. Przyniosła też bardzo konkretne korzyści ziemi łukowskiej, na której leżą dzisiejsze Siedlce, wtedy wieś. Do czasu unii ziemia łukowska, najbliżej sąsiadująca z Wielkim Księstwem, jak i reszta ziemi sandomierskiej leżąca na prawym brzegu Wisły, była narażona na najazdy Tatarów i Litwinów. Nie na darmo w układzie w Krewie Jagiełło zobowiązał się uwolnić polskich jeńców. Toteż ziemie na prawym brzegu Wisły były słabo zaludnione i zacofane. Po unii zagrożenie znikło, a obszar ten stał się pomostem łączącym Polskę i Litwę. Przez Lublin, Parczew i Łuków podróżowali z Polski na Litwę lub odwrotnie królowie polscy, urzędnicy i kupcy. Umożliwiło to rozwój gospodarczy regionu i lokacje Łukowa i Kocka w XV w., a Siedlec w w. XVI.

Warto więc przypomnieć wydarzenia, które zmieniły zarówno kształt Europy środkowo-wschodniej, jak i losy naszego regionu.

 

(Wskazania bibliograficzne: G. Błaszczyk, Dzieje stosunków polsko-litewskich od czasów najdawniejszych do współczesności, t. 1-2, Poznań 1998-2007; J. Nikodem, Jadwiga, król Polski, Wrocław 2009; J. Tęgowski, Pierwsze pokolenia Giedyminowiczów, Poznań-Wrocław 1999.)

Na grafice: fragment obrazu Jana Matejki „Założenie Szkoły Głównej”.

 

Maria Starnawska
Autorka jest mediewistką, profesorem uczelni w Instytucie Historii UPH w Siedlcach