Wprowadzenie stanu wojennego w Polsce 13 grudnia 1981 r. to kolejne po stalinizmie i realnym socjalizmie oblicze Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (PRL), jeszcze jedna formą przemocy komunistycznej władzy wobec społeczeństwa, któremu w latach 1944-1947 narzucono, wbrew jego woli, porządek będący jedynie w interesie rządzących.

Stan wojenny stanowił reakcję na postawę znacznej części Polaków, którzy podjęli próbę rewizji ustroju społeczno-politycznego w Polsce. Poprzedzające stan wojenny wydarzenia z lat 1980-1981 dały początek tzw. karnawałowi Solidarności, oznaczającemu 16-miesięczny rozwój czegoś więcej niż związek zawodowy – mianowicie masowego ruchu społecznego, pierwszego od lat 40. XX w. niezależnego od komunistów. 13 grudnia 1981 r. władza zmieniała swoją formę ustrojową na odpowiedniejszą względem aktualnej polskiej kontrrewolucji.

W celu pacyfikacji opozycji uruchomiono wszystkie siły, którymi dysponowały władze PRL: jawną i tajną policję, wojsko, zmasowaną propagandę. W nocy z 12 na 13 grudnia 1981 r. grupy funkcjonariuszy sił przymusu i wojska przystąpiły do zajmowania siedzib regionalnych „Solidarności” oraz zatrzymywania jej działaczy. Naród o wprowadzeniu stanu wojennego dowiedział się z radiowo-telewizyjnego wystąpienia Wojciecha Jaruzelskiego – I sekretarza Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR) i szefa Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego (WRON), junty wojskowej oficjalnie wprowadzającej stan wojenny. Zawieszono większość organizacji społecznych i związki zawodowe, zamknięto niemal wszystkie (poza kilkoma propagandówkami) tytuły prasowe. Internowano większość przywódców „Solidarności”. Łącznie w całym okresie stanu wojennego internowano w 49 ośrodkach blisko 10 tys. ludzi. Na ulice miast skierowano 30 tys. policjantów i 70 tys. żołnierzy, których wyposażono w kilka tysięcy czołgów, transporterów opancerzonych i wozów bojowych. Część z nich wzięła udział w pacyfikacji kilkudziesięciu zakładów pracy, w których doszło do strajków okupacyjnych, w tym w najbardziej dramatycznym – akcji w Kopalni „Wujek” w Katowicach, w której zginęło 9 górników. Poza tym wprowadzono cenzurę korespondencji, zawieszono podstawowe prawa obywatelskie oraz wprowadzono tryb doraźny w sądach. Przerwano łączność telefoniczną, w największych aglomeracjach aż do stycznia 1982 r.

 

Przeprowadzenie tej ogromnej operacji wiązało się jednak także z koniecznością przeprowadzenia zmian w łonie samej partii komunistycznej sprawującej dyktatorską władzę w Polsce, gdyż znajdowała się ona w dosyć trudnej sytuacji. Powstanie „Solidarności” nie tylko zachwiało hegemonistyczną pozycją PZPR, ale przede wszystkim uniemożliwiło prowadzenie polityki w dotychczasowej formie. Towarzyszył temu poważny kryzys wewnątrzpartyjny: masowe odchodzenie członków, przynależność wielu aktywnych działaczy do „Solidarności”, niska świadomość ideowa[1]. Jednym z objawów kryzysu w partii była też zmiana kierownictwa – odsunięcie od władzy Edwarda Gierka przez ekipę Stanisława Kani – tuż po podpisaniu porozumień sierpniowych. Rodziło to w wielu partyjnych kręgach przekonanie o potrzebie zmian idących w kierunku wzmocnienia dyscypliny. Rozwiązaniem tych problemów oraz „socjalistyczną odnową” miał zająć się IX Nadzwyczajny Zjazd PZPR, który odbył się 14 lipca 1981 r. Chociaż uchwały podjęte przez zjazd nie przyniosły większych zmian wewnątrzpartyjnych (polityka kontynuacji, ponowny wybór Stanisława Kani na I sekretarza Komitetu Centralnego), wydaje się, że mógł jednak mieć wpływ na przygotowanie rozwiązań, które zostaną zastosowane zimą 1981 r., czego potwierdzeniem była nominacja gen. Jaruzelskiego na przywódcę partii komunistycznej w październiku 1981 r.[2] oraz coraz więcej przesłanek wskazujących, że partia skłania się ku siłowym rozwiązaniom. Można tu wskazać m.in. umacnianie się pozycji wojskowych w partii i swoistą militaryzację niektórych stanowisk i urzędów, świadczącą, że wojsko zaczynało odgrywać kluczową rolę w przywracaniu „normalizacji” w kraju[3]. „Oczywiście nie zmienimy naszego nastawienia – raportował W. Jaruzelski L. Breżniewowi w rozmowie telefonicznej po wyborze na szefa partii – walcząc o zdrowe siły narodu, które zbłądziły i wstąpiły do «Solidarności». Będziemy je przeciągać na własną stronę, jednocześnie jednak będziemy atakować przeciwnika, i to, naturalnie, tak atakować, żeby to przynosiło rezultat”[4].

 

Procesy rozkładowe PZPR były szczególnie wyraziste w strukturach terenowych, gdyż większość problemów partii tam odczuwalna była najbardziej, szczególnie w zakresie spraw personalnych oraz kontaktów z zakładami pracy[5]. Stan wojenny zastał terenowe struktury PZPR w stanie wewnętrznego rozkładu spowodowanego brakiem ideowości, niezdyscyplinowaniem, sprzecznościami i konfliktami. Dlatego też stał się on również okazją do jej konsolidacji i naprawy sytuacji wewnątrzpartyjnej, gdyż – choć formalnie władzę przejęła WRON – faktycznie rządy pozostawały nadal w gestii partii komunistycznej. Sposoby tej naprawy wypracowane zostały odpowiednio wcześniej, jeszcze przed wprowadzeniem stanu wojennego. 10 grudnia 1981 r. zostały one skierowane do struktur terenowych PZPR w postaci tajnej „Instrukcji kierowania partią w warunkach ogłoszenia stanu zagrożenia bezpieczeństwa państwa”. Głównym instrumentem wprowadzonym przez instrukcję był dyrektywny sposób kierowania, polegający na bezwzględnym posłuszeństwie wobec poleceń instancji wyższych[6]. Sekretariaty Komitetów Wojewódzkich (KW) otrzymały prawo podejmowania decyzji należących wcześniej do Plenum KW, zaś I sekretarze decyzji wcześniej zastrzeżonych dla organów kolegialnych. Poza tym przewidywano szereg innych rozwiązań, które miały na celu przywrócenie dyscypliny partyjnej[7].

Po wprowadzeniu stanu wojennego swoje własne, dostosowane do lokalnych warunków zadania miały obowiązek wprowadzić władze wojewódzkie partii dla instancji terenowych i były one uchwalane z reguły do końca grudnia 1981 r. W województwie bialskopodlaskim najważniejszymi ich rozstrzygnięciami było:

  • zmniejszenie posiedzeń komisji i skierowanie ich członków w teren do nadzorowania pracy instancji niższego szczebla partii,

  • przydzielenie etatowym pracownikom PZPR pod „opiekę” poszczególnych POP,

  • nałożenie na członków obowiązku bezwzględnego reprezentowania oficjalnego stanowiska partii,

  • wreszcie wykorzystanie w działalności propagandowej „autorytetów partyjnych”, czyli np. delegatów na IX Zjazd czy konferencje organizacji partyjnych poszczególnych stopni[8].

Bialskopodlaskiej organizacji partyjnej wyznaczono konkretne zadania wraz z terminami ich realizacji. Były to takie przedsięwzięcia jak:

  • tworzenie Obywatelskich Komitetów Ocalenia Narodowego (OKON), czyli „społecznych” komitetów poparcia dla WRON, które w 1982 r. weszły w skład nowo utworzonego prokomunistycznego Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego, w zakładach, gminach, miastach i województwach, czy komitetów poparcia dla autorów stanu wojennego złożonych z lokalnych autorytetów;

  • ocena kadry kierowniczej znajdującej się w nomenklaturze kadr przez Sekretariaty KW;

  • skłonienie członków partii będących równocześnie członkami „Solidarności” do wystąpienia ze związku;

  • uporządkowanie sytuacji wewnątrzpartyjnej: ocena I sekretarzy podstawowych organizacji partyjnych (POP), ocena członków „o chwiejnej postawie”, ocena aktywu partyjnego, informacje poprzez specjalnych łączników, wzmożenie propagandy poprzez szkolenia partyjne, prasę partyjną a w szkołach, po zakończeniu ferii zimowych, za pośrednictwem Związku Harcerstwa Polskiego[9].

Etatowi pracownicy aparatu partyjnego zostali zobowiązani do:

  • wykonywania wszystkich dyspozycji przełożonych i organów wybieralnych poza ich zwykłym zakresem czynności,

  • wzięcia odpowiedzialności za przydzielone im zakłady pracy i działające w nich organizacje partyjne,

  • rozeznawania atmosfery społecznej i zawodowej, dyscypliny pracowniczej,

  • pomoc w organizowaniu pracy partyjnej,

  • udziału w zebraniach POP, naradach pracowniczych,

  • kształtowania warunków do systematycznej pracy politycznej i ideologicznej partii w zakładach pracy i innych środowiskach zawodowych[10].

Każdy pracownik KW obowiązany był obsłużyć, poza swoją organizacją macierzystą, kilka zebrań POP miesięcznie, wprowadzono odpowiedzialność pracowników KW za przydzielone im komitety miejskie/gminne i pomoc w organizowanej przez nie pracy partyjnej oraz nałożono na aparat partyjny obowiązek otwartego prezentowania i obrony stanowiska partii i WRON, a także „walki z działalnością wymierzoną przeciwko Polsce i ustrojowi socjalistycznemu, odradzania zdolności ofensywnego funkcjonowania partii i zwalczania przeszkód występujących w uzyskiwaniu tego celu”[11]. Aparat partyjny KW otrzymał zestaw istotnych zadań:

  • zapoznać członków i innych uczestników zebrań z przyczynami ogłoszenia stanu wojennego i uwarunkowaniami pracy partyjnej w tym okresie wg rozsyłanych materiałów propagandowych,

  • przydzielać członkom PZPR konkretne zadania,

  • uporządkować sprawy wewnątrzpartyjne zwłaszcza dotyczących kandydatów PZPR i opłacania składek,

  • doprowadzić do przyjęcia przez POP konkretnych zadań[12].

Mieli oni prowadzić pracę uświadamiającą społeczeństwu konieczność wprowadzenia stanu wojennego, eliminacji niekorzystnych, antysocjalistycznych postaw, umacniać zaufanie do partii komunistycznej i podejmowanych przez nią decyzji politycznych i gospodarczych. Mieli tłumaczyć sens podejmowanych działań, zwalczać „malkontentów”, ludzi zajmujących „postawy oportunistyczne”, unikających podejmowania decyzji służących szerszemu ogółowi. Poza tym bronić i umacniać wiarę w „podstawowe zasady socjalizmu”. W zakresie spraw wewnątrzpartyjnych: dbać o jej siłę i sprawność organizacyjną, polityczną i ideologiczną, kształtować wzorce członków i działaczy partyjnych ofiarnych, zaangażowanych, uczciwych i odważnych poprzez właściwy dobór kandydatów i eliminowanie „ludzi nijakich” oraz zdobywać sympatyków dla działania partii komunistycznej. Uświadamiać, że to partia komunistyczna jest gwarantem porządku społecznego i ustrojowego i będzie o to walczyć dla dobra całego kraju, a nie dla swego wygodnictwa”. Czynić to w sposób niedwuznaczny, konsekwentnie. Na terenach wiejskich przekonywać o stabilności gospodarki indywidualnej, równości wszystkich sektorów gospodarki rolnej, o słuszności „sojuszu robotniczo-chłopskiego” i wynikających stąd powinności wsi i miasta. Umacniać zaufanie do polityki rolnej, której głównym celem jest wzrost produkcji rolnej przy jednoczesnym zapewnieniu postępu w warunkach pracy i życia na wsi. Odnośnie zakładów pracy aktyw partyjny miał zapewniać poparcie dla komunistycznych reform gospodarczych, sprzyjanie wysokiej wydajności pracy, dyscyplinie, integrować załogi pracownicze, ukazywać przywódców kontrrewolucji i ich „egoistyczne cele”. W zakresie administracji państwowej i gospodarczej zwracać uwagę na likwidowanie biurokratyzmu, opieszałości w załatwianiu spraw, ich formalizowania i złego traktowania ludności. Przypadki takie nakazywano bezwzględnie eliminować i ukazywać ich społeczną szkodliwość[13].

 

 

Zadania przydzielono wszystkim członkom aparatu partyjnego w taki sposób, by obejmowały wszystkie ważne problemy społeczne, polityczne i gospodarcze. Ustanowiono łączników między POP a komitetami terenowymi PZPR, którzy mieli informować o nastrojach poszczególnych środowisk, zakładów pracy oraz dostarczać z instancji wyższych materiałów propagandowych. Poza tym mieli przystępować do lokalnych grup samoobrony[14], odpowiadać za pracę agitacyjną, szkoleniową, pozyskiwać pożądanych komentatorów wypowiadających się w sprawie decyzji, wystąpień, czuwać „nad właściwym kształtowaniem atmosfery pracowniczej”, reagować na problemy występujące w danym środowisku. Mieli być odpowiedzialni za pracę poszczególnych organizacji społecznych, młodzieżowych, brać czynny i inspirujący udział w pracach komitetów społecznych, radach narodowych. Przydzielono im zadania niesienia pomocy pomoc ludziom starszym, spotykania się z młodzieżą szkolną (tzw. żywe lekcje historii), odpowiadali za doraźne czyny społeczne członków partii (np. odśnieżanie, naprawy, remonty, wykonywanie gablot, pomoc sąsiedzka itp.), za właściwą pracę radiowęzłów zakładowych, gablot PZPR, uaktualnianie wizualnej propagandy partyjnej, pilnowanie realizacji wniosków z zebrań, wreszcie docieranie z informacją partyjną do chorych członków partii i udzielanie im pomocy[15].

Z uwagi na to, że równolegle do ustalania nowych zadań dla organizacji partyjnych związanych z wprowadzeniem stanu wojennego przeprowadzano analizę pracy POP warunkach ustrojowych powstałych po 13 grudnia 1981 r., istnieje prosta możliwość zestawienia przyjętych nowych metod i zadań pracy organizacji partii komunistycznej w nowym otoczeniu prawnym oraz efektów, jakie to przyniosło w pierwszych miesiącach ich obowiązywania. O ile wyznaczane w drugiej połowie grudnia 1981 r. przez egzekutywy KW zadania miały charakter odtwórczego kopiowania dokumentu Sekretariatu KC PZPR, o tyle analiza działalności POP daje dosyć miarodajny obraz partii komunistycznej wg stanu na pierwszy kwartał 1982 r., czyli kilka tygodni wejściu w życie nowych zadań.

Działalność organizacji partyjnych[16] w pierwszych miesiącach stanu wojennego oceniona została na podstawie ogólnych wiadomości posiadanych przez Wydziały KW, informacje pracowników KW z pobytu w terenie, a szczególnie na zebraniach POP. W celu dogłębnego zbadania sytuacji społeczno-politycznej w środowisku działania POP oraz oceny poczynań organizacji partyjnych i członków partii, przeprowadzone zostały w pierwszej połowie lutego badania w wybranych POP. Dobór organizacji dokonany był tak, aby zaprezentowane były wszystkie instancje partyjne i główne środowiska społeczno-zawodowe. Władze partyjne oczekiwały, że działania POP po wprowadzeniu stanu wojennego w większym stopniu niż dotychczas koncentrować się powinny na przeprowadzaniu rozmów samookreślających się członków i kandydatów PZPR. Organizacje partyjne zobligowane były do przeprowadzenia i doprowadzenia do samookreślenia się członków władz partyjnych i kadry kierowniczej należącej do „Solidarności” i doprowadzenia do samookreślenia się wszystkich członków PZPR w przestrzeganiu zasad statutowych, realizacji uchwał i prowadzonej polityki partii. Proces ten przebiegał z różnym nasileniem w poszczególnych organizacjach. Uzależnione to było w dużym stopniu od atmosfery, sytuacji społeczno-politycznej w środowisku, ofensywności organizacji partyjnej oraz indywidualnych postaw członków partii i kadry kierowniczej[17].

Już wkrótce zmiany w funkcjonowaniu partii były widoczne. Zazwyczaj dotyczyły: „oczyszczenia” struktury z ponad 10% członków skreślonych, wydalonych i tych, którzy zrezygnowali z członkostwa pod różnymi pretekstami. Był to okres największej w dziejach PRL weryfikacji kadr. Objęła ona przede wszystkim stanowiska kierownicze. Ze stanowisk usunięto m.in. 5 wojewodów, 6 prezydentów miast, 89 naczelników miast i gmin oraz 265 osób zatrudnionych na kierowniczych stanowiskach w gospodarce. W oświacie za „nieprzydatne do pełnienia funkcji kierowniczych” uznano 1249 osób, w tym 6 kuratorów i 303 dyrektorów szkół. Całkowita weryfikacja wszystkich zatrudnionych, nie tylko pełniących stanowiska kierownicze, objęła trzy środowiska zawodowe: nauczycieli, pracowników wyższych uczelni i dziennikarzy. Najszerszy zasięg czystki przybrały wśród tych ostatnich: pracę straciło ponad tysiąc dziennikarzy. Wśród nauczycieli akademickich z pracy zwolniono łącznie 1329 osób. Podobna ilość pracowników naukowych została przesunięta na niższe stanowiska (bibliotekarze, technicy, lektorzy). Ze stanowisk usunięto kilkudziesięciu rektorów, dziekanów i dyrektorów instytutów[18].

Już jednak efekty innych działań dyscyplinujących oraz propagandowych wyznaczonych w instrukcji z 30 grudnia 1981 r., takich jak np. inicjowanie działalności OKON, szkoleń czy obowiązek tzw. samookreślania się[19], nie były oszałamiające[20]. Niemniej wypada zgodzić się z tezą, że w ciągu kilku tygodni PZPR zmieniła swoje oblicze[21]. Jednakże ocena skali tej zmiany, zwłaszcza w terenie, nie jest tak prosta i wymaga dalszych badań.

 

Przypisy:

 

[1] T. Ruzikowski, „Przewodnia siła” w stanie wojennym, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”, nr 5, 2002, s. 56.

[2] A. Friszke, Polska. Losy państwa i narodu 1939-1989, Warszawa 2003, s. 390-396.

[3] A. Dudek, Obóz władzy w okresie stanu wojennego, „Pamięć i Sprawiedliwość”, nr 2, 2002, s. 233-234

[4] W. Bukowski, Moskiewski proces. Dysydent w archiwach Kremla, Warszawa 1999, s. 565.

[5] Vide, S. Sochaj, Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Radomiu w okresie stanu wojennego, http://historia.org.pl/2012/08/30/komitet-wojewodzki-polskiej-zjednoczonej-partii-robotniczej-w-radomiu-w-okresie-stanu-wojennego/ (dostęp: 24.07.2017 r.).

[6] Ł. Kamiński, Jak partia szła na wojnę, „Tygodnik Powszechny”, za: http://www.tygodnik.com.pl/numer/2750/kaminski.html (dostęp 21.07.2017).

[7] Zob. G. Majchrzak, Obóz władzy w stanie wojennym, http://emjot.blogx.pl/2011/12/12/oboz-wladzy-w-stanie-wojennym-grzegorz-majchrzak/ (dostęp: 24.07.2017 r.).

[8] Archiwum Państwowe w Lublinie Oddział w Radzyniu Podlaskim (dalej: APLOR), Komitet Miejski Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Radzyniu Podlaskim (dalej: KM PZPR Radzyń), sygn. 71, s. 11, Zadania bialskopodlaskiej organizacji partyjnej w warunkach stanu wojennego, 1981.

[9] Ibidem, s. 11-17.

[10] Ibidem, s. 11-12.

[11] Ibidem

[12] Ibidem, s. 17-19.

[13] Ibidem.

[14] Na marginesie zarysowanego tytułem tematu znajduje się nie opisane jeszcze szerzej w literaturze zagadnienie organizowania tzw. pułków samoobrony przy komitetach wojewódzkich partii komunistycznej. Warto jednak odnotować i tę formę „restrukturyzacji” PZPR w warunkach stanu wojennego, która skutkowała stworzeniem formacji paramilitarnej złożonej z komunistów, której członkowie zostali wyposażeni w środki prewencji i przygotowani do działań represyjnych z użyciem broni palnej, v., S. Piątkowski, W obliczu zagrożenia… Pułk Samoobrony przy Komitecie Wojewódzkim PZPR w Radomiu (1981-1989), [w:] 13 XII 1981. Wiedza historyczna i świadomość społeczna po 25 latach od wprowadzenia stanu wojennego, red. D. Magier, Radzyń Podlaski 2006, s. 71-81.

[15] Ibidem, s. 20.

[16] POP w założeniu stanowić miała „zasadnicze ogniwo” struktury partii. Tworzyć ją mogły już trzy (potem pięć) osoby, zatrudnione w danym zakładzie pracy, pracujące w małych warsztatach, mieszkające na wsi oraz którzy mieli możliwość tworzenia terenowych POP według ulic, bloków, domów itp. Zasięg terytorialny POP określał miejski, gminny lub dzielnicowy komitet partyjny. POP były najniższym ogniwem struktury partii tworzonym na zasadzie produkcyjno-terytorialnej, a z czasem również branżowej, jako odmiana więzi produkcyjnej. Najwyższą władzę POP stanowiło ogólne zebranie członków, które podejmować miało najważniejsze uchwały, wytyczać programy działania, oceniać pracę ustępujących władz, wybierać władze. Zebrania członków POP miały odbywać się „w miarę potrzeb”, nie rzadziej jednak jak raz w miesiącu. Podstawowe organizacje partyjne w założeniu miały zadanie „demokratyzować” stosunki wewnętrzne w partii komunistycznej i stanowić kluczowy element organizacji opartej na „centralizmie demokratycznym”. W rzeczywistości POP stanowiły najmniej istotny element organizacyjny partii komunistycznej i atrapę demokracji wewnątrzpartyjnej. Więcej nt. POP v.: D. Magier, Podstawowe organizacje partyjne w systemie biurokratycznym Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, [w:] Dzieje biurokracji, t. IV, cz. 2, red. A. Górak, K. Latawiec, D. Magier, Lublin – Siedlce 2011, s. 783-799.

[17] APLOR, KM PZPR Radzyń, sygn. 71, s. 3.

[18] Ł. Kamiński, Jak partia szła na wojnę…, op. cit.

[19] Samookreślenie członków PZPR miało polegać na konieczności wyboru między członkostwem w zawieszonej, ale wciąż nie zdelegalizowanej „Solidarności”, a przynależnością do PZPR. Siłą rzeczy, stojąc przed takim wyborem, członkowie partii dość powszechnie składali oświadczenia o wystąpieniu ze związku. Dotyczyło to przede wszystkim kadry kierowniczej, więc w tych organizacjach partyjnych, w których kadra kierownicza nie przystępowała do „Solidarności” proces samookreślania miał zdecydowanie mniejszą skalę. Wiejskie organizacje partyjne spłyciły problem procesu samookreślania się członków PZPR. Najczęściej ograniczano się tylko do przeprowadzania rozmów z tymi członkami partii, którzy nie uczestniczyli w zebraniach organizacji, nie opłacali składek, czy postawa ich w rażący sposób odbiegała od wymogów statutowych, APLOR, KM PZPR Radzyń, sygn. 71, s. 3.

[20] APLOR, KM PZPR Radzyń, sygn. 71, s. 1-10.

[21] „Czystka kadrowa, masowe składanie legitymacji i „dyrektywny” styl kierowania partią sprawiły, że w ciągu kilku tygodni PZPR całkowicie zmieniła swoje oblicze. Z organizacji niezdyscyplinowanej, targanej sprzecznościami, pogrążonej w rozkładzie stała się strukturą jednorodną, sprawną i zdolną do reagowania na zmieniającą się sytuację. Ważny dla skutecznego działania PZPR był fakt, że udało się doprowadzić do szybkiego i bezdyskusyjnego wykonywania poleceń „góry” przez instancje niższe. Miało to znaczenie, gdy zachodziła potrzeba przeciwdziałania zamierzeniom podziemia – np. 31 sierpnia czy 10 listopada 1982 r. (w rocznicę Sierpnia i zarejestrowania „Solidarności” w 1980 r.) lub przy tworzeniu OKON i „neozwiązków”, Ł. Kamiński, Jak partia szła na wojnę…, op. cit.

© Pierwodruk: Dariusz Magier, Jak bialskopodlaska partia komunistyczna

się w stanie wojennym reformowała, „Podlaski Kwartalnik Kulturalny”  nr 1/2018, s. 51-60.