W czasie II wojny światowej na terenie powiatu radzyńskiego zlokalizowano 20 niemieckich obozów pracy dla Żydów. Do pracy kierowano ludzi nieprzystosowanych do ciężkich warunków, bez odpowiednich narzędzi i odzieży. Poważnym problemem był brak żywności. Prowadziło to w konsekwencji do częstych wypadków śmierci głodowej oraz do epidemii i chorób. Placówki te służyły nie tyle niemieckim celom gospodarczym, co eksterminacyjnym. Obozy pracy i inne miejsca pracy przymusowej stały się miejscem stopniowego wyniszczenia znajdujących się tam osób. Zagadnienie omawia w swoim artykule Sławomir Mańko. Zapraszamy do lektury

na zdj. tytułowym: Więźniowie obozu pracy w Ossowie podczas prac na rzece Białce.

Źródło: IPN Lu 500/12.

Wstęp

Utworzony przez Niemców powiat radzyński był jednym z największych w całym Generalnym Gubernatorstwie[1]. Składał się z części należących przed wybuchem II wojny światowej do czterech różnych powiatów, tj.: dawnego powiatu radzyńskiego; części dawnego powiatu łukowskiego (bez miasta Stoczek Łukowski oraz gmin Jarczew, Mysłów i Prawda), części dawnego powiatu lubartowskiego (bez miasta Łęczna, gmin Spiczyn, Ludwin oraz części gmin Samoklęski i Niemce); należących do dawnego powiatu włodawskiego miast Ostrów Lubelski i Parczew oraz gmin Dębowa Kłoda, Tyśmienica i Uścimów[2]. Zmiana granic powiatu nastąpiła 1 września 1941 r. Z powiatu radzyńskiego wyłączone zostały wówczas obszary należące przed wybuchem wojny do powiatów lubartowskiego i włodawskiego, za wyjątkiem miasta Parczew oraz gmin Dębowa Kłoda i Czemierniki[3].

Także pod względem liczby ludności żydowskiej powiat radzyński bardzo się wyróżniał. Według stanu z lipca 1941 r. w całym okręgu lubelskim przebywało ok. 237 tys. Żydów. Najwięcej, bo 48 tys., mieszkało na terenie powiatu radzyńskiego. Oznacza to, że aż 20% wszystkich Żydów z całego okręgu lubelskiego znajdowało się właśnie na terenie omawianego powiatu[4]. Po zmianach administracyjnych, które nastąpiły we wrześniu 1941 r., powiat radzyński zamieszkiwało ok. 40 tys. Żydów[5]. Trzeba tu od razu wspomnieć, że koncentracja ludności żydowskiej nie była równomierna. Blisko połowa tej ludności mieszkała w zaledwie kilkunastu miastach. Miastem o najwyższym stopniu koncentracji ludności żydowskiej w całym Generalnym Gubernatorstwie był Międzyrzec Podlaski. Według danych z 1940 r. na 17 447 mieszkańców Żydzi stanowili tu 12 992, czyli aż 75%[6]. Tuż przed zagładą odsetek ten jeszcze bardziej wzrósł na skutek koncentracji w tym mieście Żydów z okolicznych miejscowości oraz z zagranicy.

Przyjrzyjmy się jeszcze zmianom struktury zatrudnienia ludności żydowskiej w powiecie radzyńskim, ponieważ dane te są dość istotne dla omawianego tematu.

Tabela 1. Ludność żydowska na terenie powiatu radzyńskiego w granicach z września 1941 r.

Stan na:                      1939 r.                  IX 1941 r.

Kupców i handlarzy  2804                         255
Rzemieślników           2781                        1511
Robotników                1845                          7062
Wolne zawody             122                             66
Bez zajęcia                24 880                      30 580

Łącznie:                        32 432                 39 474

Źródło: AŻIH, ŻSS, sygn. 211/220, A, Sprawozdanie z działalności ŻSS w powiecie radzyńskim za miesiąc wrzesień 1941 r., Radzyń, 31 X 1941 r. (data wpływu), s. 7.

 

Według danych z września 1941 r. (w stosunku do 1939 r.) na terenie powiatu obserwujemy blisko dziesięciokrotny spadek liczby kupców i handlarzy (z 2804 do 255). Blisko o połowę spadła również liczba rzemieślników (z 2781 do 1511). Znacząco zwiększyła się natomiast liczba Żydów robotników (blisko czterokrotnie z 1845 do aż 7062). Zwiększyła się także liczba osób „bez zajęcia” (z 24 880 do 30 580). Warto dodać, że stanowili oni aż 77,5 % ogółu społeczności żydowskiej. Czyli, jedynie co piąty Żyd w powiecie radzyńskim miał w tym czasie jakiekolwiek zajęcie. Dane te jednoznacznie ukazują pauperyzację ludności żydowskiej, ale pokazują coś jeszcze. Okazuje się, że dwie trzecie osób, które były robotnikami, przeszły z zawodów handlowych. Na skutek niemieckich zakazów kupcy i handlarze, żeby utrzymać swoje rodziny, musieli zająć się pracą fizyczną. Osoby te nie miały zatem predyspozycji fizycznych i zdrowotnych do wykonywania takiego rodzaju pracy. W rezultacie Żydzi ci znacznie gorzej radzili sobie z ciężką pracą fizyczną i obozowymi warunkami.

Podstawy prawne wykorzystywania pracy przymusowej

Niezmiernie dotkliwą w praktyce i skutkach dla ludności okupowanych obszarów była „prawodawcza” działalność okupanta w dziedzinie pracy. Wydano bowiem w tym kierunku normy, które wprowadziły typowe niewolnictwo pracy, łamiąc jaskrawo przepisy nie tylko Konwencji Haskiej, ale też ratyfikowanej przez Niemcy konwencji z 25 września 1926 r. w sprawie niewolnictwa. Wprowadzono bowiem przymus, względnie obowiązek pracy, przy równoczesnym zagrożeniu naruszeń wydanych przepisów surowymi sankcjami karnymi oraz stosowaniu środków przymusowych[7].

Już w pierwszym numerze „Dziennika Rozporządzeń Generalnego Gubernatora” z 26 października 1939 r. opublikowane zostały dwa akty prawne dotyczące tej materii. Pierwszy wprowadzał obowiązek pracy dla ludności polskiej od 18 do 60 roku życia[8]. W szczególności Polacy mieli pracować w gospodarstwach rolnych, przy budowie i utrzymywaniu publicznych budynków, budowie dróg, torów kolejowych i regulacji rzek. Z obowiązku pracy mogły być wyłączone osoby, które wykonywały „pożyteczną pracę społeczną”. Drugi, oddzielny akt wprowadzał przymus pracy dla ludności żydowskiej[9]. Rozporządzenie dla ludności żydowskiej wprowadzało „z natychmiastową mocą przymus pracy”. Precyzowało także, że w tym celu „wciela się Żydów do oddziałów robotników pracy przymusowej”. O ile w rozporządzeniu skierowanym do Polaków posłużono się zwrotem o „obowiązku pracy”, to już to odnoszące się do Żydów zawierało określenie „przymus pracy”. Ponadto przepisy szczegółowe o obowiązku pracy dla Polaków miały być wydane przez kierownika Wydziału Pracy, a dla Żydów przez wyższego dowódcę SS (Schutzstaffel) i Policji. Mógł on także wyznaczyć na wschód od Wisły obszary, na których rozporządzenie nie zostanie wykonane. Nie wiadomo jednak, co było intencją tego zapisu. Być może okupant planował jakieś działania związane z popularnym na początku okupacji pomysłem stworzenia w tym rejonie „rezerwatu dla Żydów”[10]. Wiadomo natomiast, że nigdy nie zastosowano takiego wyłączenia.

11 grudnia 1939 r. Wyższy Dowódca SS i Policji w Generalnym Gubernatorstwie SS-Obergruppenführer Fryderyk Wilhelm Krüger wydał pierwsze postanowienie wykonawcze do rozporządzenia z 26 października 1939 r. o wprowadzeniu przymusu pracy dla ludności żydowskiej[11]. Dokument ten zawierał zapisy ograniczające wolność przemieszczania się ludności żydowskiej, co miało pomóc Niemcom w egzekwowaniu nakazu pracy. Od 1 stycznia 1940 r. Żydzi nie mogli bez pisemnej zgody właściwych władz zmieniać miejsca swojego zamieszkania. Ponadto wszyscy Żydzi przebywający na terenie GG mieli obowiązek bezzwłocznego dopełnienia czynności meldunkowych. Postanowienie wykonawcze Krügera wprowadzało także godzinę policyjną. Zgodnie z § 4 tego dokumentu obowiązywała ona wszystkich Żydów od godziny 21.00 do godziny 5.00 rano. Ponadto, jeśli zarządzenia miejscowych władz były dalej idące, to pozostawały w mocy. I faktycznie tak się stało w przypadku okręgu lubelskiego. Postanowienie wykonawcze Krügera zamieszczone w „Dzienniku Urzędowym Okręgu Szefostwa Lublin” zostało zmodyfikowane odnośnie godziny policyjnej, która obowiązywać tutaj miała dużo wcześniej, bo już od 19.00 do 5.00[12]. Co interesujące, ten sam dokument opublikowany miesiąc później w „Dzienniku Rozporządzeń Kreishauptmanna na powiat Radzyń” nie zawierał już zmiany wprowadzonej przez Szefa Okręgu Lublin. Trudno jednak wyjaśnić przyczyny tych rozbieżności. Być może wynikały one z chaosu panującego w niemieckiej administracji. Niedługo potem, 2 kwietnia 1940 r., Gubernator Ernest Zörner zarządził godziny policyjne (od 21.00 do 4.00) dla pozostałej ludności okręgu[13]. Z kolei od kwietnia 1942 r. godzina policyjna dla ludności polskiej i ukraińskiej obowiązywała od 22.00 do 4.00[14].

Drugie postanowienie wykonawcze (z 12 grudnia 1939 r.) do rozporządzenia z 26 października 1939 r. szczegółowo określało zasady organizacji pracy przymusowej Żydów[15]. Obowiązek jej świadczenia nałożono na mężczyzn w wieku od 12 do 60 lat, zaś czas jej trwania wynosić miał 2 lata. Ulegał on jednak przedłużeniu, jeżeli przez ten czas nie zostałby osiągnięty, jak zapisano: „cel wychowawczy przymusu pracy”. Żydzi umieszczeni mieli zostać w obozach pracy. W celu realizacji tych zamierzeń sporządzone miały zostać odpowiednie kartoteki poborowe. Do wyznaczonej pracy należało zgłosić się wraz
z posiadanymi narzędziami. Za nieprzestrzeganie tych przepisów lub utrudnianie ich realizacji groziła kara ciężkiego więzienia. Dwa dni później (14 grudnia 1939 r.) zostało wydane rozporządzenie o rozszerzeniu obowiązku pracy dla ludności polskiej na młodzież w wieku od 14 do 18 lat[16].

Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że wspomniane w rozporządzeniu kartoteki służyły Niemcom nie tylko do wykorzystywania pracy przymusowej Żydów. W okresie późniejszym na ich podstawie przygotowywane były m.in. listy osób przeznaczonych do deportacji do obozów zagłady[17].

___

Przypisy:

[1] Artykuł powstał w ramach programu stypendialnego Instytutu Pileckiego.

[2] M. Konstankiewicz, Administracja terenowa, [w:] Ziemia radzyńska 1939-1944, red. D. Magier, Radzyń Podlaski 2010, s. 24.

[3] Archiwum Akt Nowych [dalej: AAN], Regierungs des GG 1939-1945, sygn. 422/7, Dekret z 20 VIII 1941 r. o zmianie granic starostw powiatowych Radzyń, Lublin-Powiat i Puławy, s. 33; Dekret ten został ogłoszony w Dzienniku Rozporządzeń dla Generalnego Gubernatorstwa (dalej Dz. Rozp. GG), nr 106 z 14 XI 1941 r., s. 629-630.

[4] Według danych Żydowskiej Samopomocy Społecznej (stan na 12 VII 1941 r.) liczba Żydów w poszczególnych powiatach dystryktu lubelskiego wynosiła odpowiednio: Biłgoraj 11,5 tys., Biała Podlaska 17,5 tys., Chełm 28 tys., Hrubieszów 10 tys., Janów Lubelski 17,5 tys., Krasnystaw 16,5 tys., Lublin-powiat 17,5 tys., Lublin-miasto 35 tys., Puławy 20,5 tys., Radzyń 48 tys., Zamość 15 tys., Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego [dalej: AŻIH], Żydowska Samopomoc Społeczna (Jüdische Soziale Selbsthilfe Jüdisches Hilfskomitee). 1940 – 1942 [1944] [dalej: ŻSS], sygn. 211/137, Plan podziału środków, Lublin, 12 VII 1941 r., s. 52.

[5] AŻIH, ŻSS, sygn. 211/220, [dalej: A] Aneks, Sprawozdanie z działalności ŻSS w powiecie radzyńskim za miesiąc IX 1941 r., Radzyń, 31 X 1941 r. (data wpływu), s. 7.

[6] AAN, Rada Główna Opiekuńcza. Biuro Centrali w Krakowie [dalej: RGO, sygn. 111, Sprawy żydowskie. Dane statystyczne od p. Klimaszewskiego, marzec 1940 r., Tablica C Stosunki ludnościowe w większych miastach GG, s. 21.

[7] Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej [dalej: AIPN], sygn. GK 196/239, Akt oskarżenia Józefa Bühlera, Kraków, 31 V 1948 r., k. 65.

[8] Rozporządzenie o wprowadzeniu obowiązku pracy dla polskiej ludności Generalnego Gubernatorstwa, Dziennik Rozporządzeń Generalnego Gubernatora dla Okupowanych Polskich Obszarów (dalej Dz. Rozp. GG), nr 1 z 26 X 1939 r., s. 5-6.

[9] Rozporządzenie o wprowadzeniu przymusu pracy dla ludności żydowskiej Generalnego Gubernatorstwa, Dz. Rozp. GG, nr 1 z 26 X 1939 r., s. 6; Z dwu miesięcznym opóźnieniem, 10 stycznia 1940 r. obydwa rozporządzenia zostały zamieszczone przez starostę radzyńskiego w Dzienniku Rozporządzeń Kreishauptmanna na powiat Radzyń, Amtsblatt des Kreishauptmanns in Radzyn/Dziennik Rozporządzeń Kreishauptmanna na powiat Radzyń, nr 2 z 10 I 1940 r., s. 6-7.

[10] Plany skoncentrowania Żydów w dystrykcie lubelskim natrafiły jednak w tym czasie na stanowczy sprzeciw sekretarza stanu do spraw bezpieczeństwa w rządzie Generalnego Gubernatorstwa SS-Obergruppenfüfrera Fryderyka Wilhelma Krügera. Wobec tego pod koniec 1940 r. zaczęto tworzyć oddzielne dzielnice żydowskie w miastach, AIPN, Najwyższy Trybunał Narodowy, Proces Józefa Bühlera, sygn. GK 196/419, Sprawozdanie z przebiegu likwidacji Narodu Żydowskiego na ziemiach polskich przeprowadzonej przez władze okupacyjne niemieckie, Kraków, 31 VII 1946 r., s. 28.

[11] Pierwsze postanowienie wykonawcze do rozporządzenia z dnia 26 października 1939 r. o wprowadzeniu przymusu pracy dla ludności żydowskiej Generalnego Gubernatorstwa z dnia 11 grudnia 1939 r. (podpis Krügera pod opublikowanym dokumentem opatrzony został błędną datą 17 XII 1939 r.), Dz. Rozp. GG, nr 13 z 21 XII 1939 r., s. 231-232.

[12] Dziennik Urzędowy Okręgu Szefostwa Lublin (dalej Dz. U. Okręgu Szefostwa Lublin), nr 1 z 31 I 1940 r., s. 13-14.

[13] Archiwum Państwowe w Siedlcach [dalej: AP Siedlce], Akta gminy Dąbie powiat Łuków 1848-1954 [dalej: Akta gminy Dąbie], sygn. 1022, Pismo Starosty Powiatowego w Radzyniu do burmistrzów powiatów Lubartów, Radzyń i Łuków, Radzyń, 18 IV 1940 r., s. 86.

[14] Zarządzenie Gubernatora Zörnera z 28 IV 1942 r., Dziennik Urzędowy Gubernatora Okręgu Lubelskiego (dalej Dz. U. Gubernatora Okręgu Lubelskiego), nr 4 z 30 IV 1942 r.

[15] Drugie postanowienie wykonawcze do rozporządzenia z dnia 26 października 1939 r. o wprowadzeniu przymusu pracy dla ludności żydowskiej Generalnego Gubernatorstwa (Postanowienie o sporządzeniu spisu) z dnia 12 grudnia 1939 r., Dz. Rozp. GG, nr 14 z 23 XII 1939 r., s. 246-248.

[16] Rozporządzenie o rozciąganiu obowiązku pracy dla ludności polskiej Generalnego Gubernatorstwa, Dz. U. Okręgu Szefostwa Lublin, nr 1 z 31 I 1940 r., s. 17.

[17] Bundesarchiv Außenstelle Ludwigsburg [dalej: BAL], sygn. B 162/14423, Urteil Strafsache gegen Josef Bürger, Landgericht Düsseldorf, 24 VII 1970, k. 17.