O czynach społecznych i partyjnych to opowieść. Małgorzata Nikoniuk przypomina o tym, tak charakterystycznym dla szczytowego PRL, odeszłym do lamusa, zjawisku na przykładzie województwa bialskopodlaskiego. “Czynowość” była propagowanym przez komunistów przedsięwzięciem, stanowiącym nieodpłatną formę dobrowolnej aktywności społecznej, wykonywanej poza zakresem obowiązków zawodowych, a tym samym wykorzystywanym propagandowo jako manifestacja społecznego posłuszeństwa dla władzy. 

Zdj. tytułowe: Czyn partyjny. Porządkowanie ul. Zamkowej w Białej Podlaskiej, 23 IX 1979 r. Źródło: Zdjęcie ze zbiorów Działu Wiedzy o Regionie Miejskiej Biblioteki Publicznej w Białej Podlaskiej. Autor fotografii: H. Bojanowski.

 W okresie PRL najbardziej rozpowszechnionym rodzajem, odgórnie planowanych działań zbiorowych były tzw. „czyny społeczne”. W ówczesnym czasie w Polsce nie było miejsca na spontaniczne przedsięwzięcia, ponieważ każda aktywność, a w szczególności ta polityczna, była organizowana i kontrolowana przez Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą (PZPR)[1]. Czyn społeczny propagowany był przez komunistów, jako nieodpłatna forma dobrowolnej aktywności społecznej, wykonywanej poza zakresem obowiązków służbowych. Podejmowana ona była przy wymiernej odgórnej stymulacji przez różne grupy społeczne, zawodowe oraz samych mieszkańców poszczególnych miejscowości, poprzez wykonywanie prac fizycznych[2]. Formalnie, pojęcie czynu społecznego weszło do powszechnego obiegu, po opublikowaniu przez Prezydium Rady Ministrów Uchwały z dnia 17 grudnia 1955 r. w sprawie czynów społecznych oraz pomocy Państwa w ich organizowaniu i realizacji[3]. Natomiast czyny takie, wykonywane na dość ograniczoną skalę, funkcjonowały już w połowie lat 40. XX w. Dawniej istniały pod nieoficjalną nazwą „prace społeczne”. Po kilku latach wprowadzono kolejną Uchwałę z dnia 20 września 1961 r. w sprawie czynów społecznych oraz pomocy Państwa w ich organizowaniu i realizacji[4]. Według niej zadania podejmowane w ramach czynów społecznych były finansowane przez państwowe i spółdzielcze zakłady pracy, organizacje społeczne, ale również poprzez wkład własny ludności, ze szczególnym uwzględnieniem materiałów miejscowego pochodzenia. Zadania te dotyczyły zazwyczaj budowy, przebudowy i konserwacji dróg publicznych, placów, parków, chodników, remiz strażackich, budynków służby zdrowia, żłobków, obiektów sportowych (baseny, boiska), placów zabaw, szkół, świetlic, bibliotek a nawet budowy mieszkań dla nauczycieli[5].

Innym rodzajem czynu społecznego były ogólnopartyjne czyny społeczne i produkcyjne. Potocznie nazywano je „dniem czynu partyjnego”, „czynem partyjnym” bądź „niedzielą czynu partyjnego”. Po raz pierwszy zorganizowany został przez ekipę Edwarda Gierka 30 września 1973 r[6]. Według Polskiej Kroniki Filmowej, w ostatnią niedziele września 1973 r. ponad dwa miliony ludzi w całym kraju pracowało przy porządkowaniu ulic, budowie dróg, w fabrykach itp. Miało to na celu rozpowszechnianie propagandy, która stanowiła nieodłączny element kształtowania się wizerunku grupy a także obrazu PZPR[7].

Województwo bialskopodlaskie było jednym z wielu, w których taka inicjatywa była realizowana. Miasto Biała Podlaska oraz wszystkie podległe gminy[8] zobowiązane zostały do planowania oraz raportowania o przedsięwzięciach realizowanych na danym terenie w ramach czynów społecznych i partyjnych. Program realizacji czynów społecznych opracowywany był na cały rok i składał się z części opisowej oraz tabelarycznej, w których zawarte były informacje takie jak: wartość czynów społecznych, źródła finansowania (wkład ludności, fundusz gminy, dotacje budżetowe, inne dotacje). Widoczny był także podział na poszczególne sektory (drogi publiczne, gospodarka komunalna i mieszkaniowa, rolnictwo i leśnictwo, ochrona zdrowia, kultura, kultura fizyczna i turystyka, oświata i wychowanie, pożarnictwo, inne czyny społeczne)[9].

Według sprawozdania dotyczącego realizacji czynów społecznych Wojewódzkiej Komisji Planowania, działającej przy Urzędzie Wojewódzkim w Białej Podlaskiej, szczególny nacisk położono na przyśpieszenie budownictwa dróg lokalnych oraz zakończenie rozpoczętych już robót. Wieloletnie zaniedbania uniemożliwiały swobodne dojazdy do szkół, ośrodków zdrowia czy punktów skupu płodów rolnych[10]. Problem ten dotykał wszystkich mieszkańców wsi, mniejszych miejscowości a także miast. Większość nowopowstałych ośrodków wojewódzkich, w tym województwa bialskopodlaskiego, nie posiadało dostatecznej ilości nawierzchni, nie wspominając o brakach infrastrukturalnych[11]. Efektem realizacji czynów społecznych w zakresie budownictwa drogowego było wybudowanie w 1975 r. 70 km lokalnych dróg utwardzonych. Plan na 1976 r. zakładał wybudowanie 90 km, lecz finalnie wybudowano w sumie 39,5 km. Nie wykonanie w pełni określonych przez program zadań spowodowane było głównie brakiem środków finansowych oraz utrudnionym dostępem do materiałów budowlanych. Posiadane rezerwy na propagowanie czynów społecznych nie pokrywały zazwyczaj nawet najpilniejszych potrzeb. Wg raportu, największym zaangażowaniem w prowadzeniu budownictwa drogowego wykazały się m.in., gminy Biała Podlaska (4,8 km dróg utwardzonych), Wohyń (4,1 km), Terespol (2,9 km), Milanów (2 km), Radzyń Podlaski (1,75 km), Sarnaki (1,75 km) i Kąkolewnica (1,6 km). Najczęściej budowano drogi łączące mniejsze miejscowości z ośrodkami gminnymi (np. Wyczółki – Piszczac, Kołczyn – Rokitno, Zieleniec – Milanów), oraz drogi między gminami (np. Podedwórze – Jabłoń)[12].

W rolnictwie i leśnictwie na terenie województwa w 1976 r. w ramach czynów społecznych wysadzono 286 tys. sztuk drzew i krzewów. Najwięcej w Białej Podlaskiej (17900 szt.), Podedwórzu (15000 szt.), Łosicach (11710 szt.), Drelowie (10000 szt.), Sosnówce (9000 szt.), Międzyrzecu Podlaskim (8650 szt.), Ulanie-Majoracie (8500 szt.), Łomazach (8000 szt.)[13]. W gospodarce komunalnej i mieszkaniowej na terenie miast i wsi w 1975 r. wybudowano i utwardzono 5647 metrów ulic w tym: 3717 w Białej Podlaskiej (Reymonta, Żwirki i Wigury, Matejki, Robotniczej). W gminie Janów Podlaski w 1976 r. wybudowano pięć przystanków autobusowych oraz utwardzono perony przystanku kolejowego w Sitnem (gm. Międzyrzec Podlaski)[14]. Zakończono również budowę szkoły podstawowej w Berezie (gm. Międzyrzec Podlaski) oraz przeprowadzono remont w 14 szkołach podstawowych i Liceum Ogólnokształcącym w Milanowie. W maju 1976 r. zakończono budowę domu nauczyciela w Drelowie. W zakresie kultury realizowana została budowa Miejskiego Ośrodka Kultury w Międzyrzecu Podlaskim. W Ratajewiczach, Szpakach i Lisiowólce kontynuowano budowę domów kultury. Przeprowadzono również remonty 8 obiektów kulturalnych m.in.: domu ludowego w Szóstce, świetlic w Rudnie, Radczu, Ostrowie, Czuchlebach i Gminnego Ośrodka Kultury w Ulanie-Majoracie. W zakresie kultury fizycznej i turystyki czynem społecznym przeprowadzono modernizacje stadionu w Terespolu oraz zmodernizowano i wybudowano kilkadziesiąt boisk sportowych w ośrodkach gminnych na terenie szkół. Rozpoczęto również budowę dwóch gminnych ośrodków sportu w Łomazach i Komarówce Podlaskiej. Obiekt w Komarówce Podlaskiej miał być ówcześnie pierwszym w województwie bialskopodlaskim Gminnym Ośrodkiem Sportu i Rekreacji[15].

W ochronie przeciwpożarowej w 1976 r. zrealizowano budowy 16 strażnic Ochotniczych Straży Pożarnych, m.in. 3 strażnic na terenie gminy Radzyń Podlaski: w Branicy Radzyńskiej, Paszkach Małych i Rzewuszkach. Przeprowadzone zostały także remonty 25 remiz strażackich, m.in. w Zakrzu, Dębowej Kłodzie, Wierzchowicach, Wyhalewie, Olszynie, i Klonownicy[16]. W ramach pozostałej grupy czynów społecznych zrealizowana została budowa gmachów administracyjnych dla Urzędu Miasta i Gminy w Radzyniu Podlaskim (zakończono w 1976 r.) oraz Urzędu Gminy w Ulanie-Majoracie[17].

W latach 1977-1978 w województwie bialskopodlaskim zakres czynów społecznych obejmował wybudowanie kilkudziesięciu nowych ulic, w tym 4,5 km w Białej Podlaskiej, oraz 9 km chodników w województwie bialskopodlaskim[18]. W sumie wybudowano ponad 100 km nawierzchni utwardzonych (m.in., Sielczyk – Sidorki, Dokudów – Ortel, Kodeń – Kopytów, Kąkolewnica – Wygnanka, Łosice – Nowosielec, Horodyszcze – Polubicze), podbudowę na 98 km dróg gruntowych. Przekazano do użytku 6 remiz strażackich (w Janowie Podlaskim, Dębowicy Małej, Uhninie, Kostomołotach, Turowie i Czosnówce) a 25 pozostawało w budowie (m.in. w Branicy Radzyńskiej, Międzyrzecu Podlaskim, Łomazach, Rowinach, Dubowie, Sworach, Kodeńcu, Dębowej Kłodzie, Kołczynie, Rzewuszkach, Kożuszkach. W zakresie ochrony zdrowia i oświaty nadal kontynuowano budowę ośrodka zdrowia w Kodniu i Kornicy oraz żłobka w Radzyniu Podlaskim. Wiejskie domy kultury w Sapiehowie, Międzyrzecu Podlaskim, Hannie, Dubowie i Kołczynie także pozostawały w trakcie budowy [19].

___

Przypisy:

[1] B. Jałowiecki, Lokalne ruchy społeczne w perspektywie procesów globalnych, [w:] Rozwój regionalny – rozwój lokalny – samorząd terytorialny, red. P. Dutkiewicz, G. Gorzelak, tom 11, Warszawa 1988, s. 9.

[2] Z. Zblewski, Abecadło Peerelu, Kraków 2008, s. 36.

[3] Uchwała z dnia 17 grudnia 1955 r. w sprawie czynów społecznych oraz pomocy Państwa w ich organizowaniu i realizacji, M.P., 1955, nr 4, poz. 30.

[4] Uchwała z dnia 20 września 1961 r. w sprawie czynów społecznych oraz pomocy Państwa w ich organizowaniu i realizacji, M.P., 1961, nr 80, poz. 333.

[5] Ibidem.

[6] B. Jałowiecki, op. cit., s. 97-98.

[7] „Dla wspólnego dobra”, Polska Kronika Filmowa, 30 września 1973 r. http://repozytorium.fn.org.pl/?q=pl/node/10112 (dostęp: 15.07.2021).

[8] Gminy województwa bialskopodlaskiego: Biała Podlaska, Międzyrzec Podlaski, Parczew, Radzyń Podlaski, Łosice, Terespol, Czemierniki, Dębowa Kłoda, Drelów, Hanna, Huszlew, Jabłoń, Janów Podlaski, Kodeń, Komarówka Podlaska, Konstantynów, Kąkolewnica Wschodnia, Leśna Podlaska, Łomazy, Milanów, Olszanka, Piszczac, Platerów, Podedwórze, Rokitno, Sarnaki, Siemień, Sławatycze, Sosnówka, Stara Kornica, Tuczna, Ulan-Majorat, Wisznice, Wohyń, Zalesie.

[9] Archiwum Państwowe w Lublinie Oddział w Radzyniu Podlaskim, Urząd Wojewódzki w Białej Podlaskiej (dalej: APLOR, UW), sygn. 267, k. 1-4, Wieloletnie i roczne plany czynów społecznych, 1976/77.

[10] Ibidem, sygn. 271, k. 10, Realizacja czynów społecznych – sprawozdania, 1976/77.

[11] M. Nikoniuk, Problemy rozwoju województwa bialskopodlaskiego w początkowym okresie funkcjonowania (1975-1979), „Radzyński Rocznik Humanistyczny”, t. 18, 2020, s. 78.

[12] APLOR, UW, sygn. 271, k. 10-12.

[13] Ibidem, k. 13.

[14] Ibidem, k. 13-14.

[15] Ibidem, k. 14-15.

[16] Ibidem, k. 16.

[17] Ibidem.

[18] Ibidem, k. 34.

[19] Archiwum Państwowe w Lublinie Oddział w Radzyniu Podlaskim, Wojewódzka Rada Narodowa w Białej Podlaskiej (dalej: APLOR, WRN), sygn. 14, bez paginacji (dalej: bp), Protokoły z sesji Wojewódzkiej Rady Narodowej, 1979.