Wykorzystanie wizerunku bogini Wenus Felix w autoprezentacji kobiet z dynastii Sewerów; cz. I

Wprowadzenie

W działaniach politycznych Septymiusza Sewera (193-211, L. Septimius Severus) na pierwszy plan wysuwa się dążenie do legitymizacji władzy cesarskiej zarówno jego, jak i synów Karakalli (211-217, M. Aurelius Antoninus Caracalla) i Gety (211, P. Septimius Geta). Przejawami działań ideologicznych, które z nich wynikały było uhonorowanie żony Julii Domny (Iulia Domna) rozbudowaną tytulaturą cesarską, i promowanie domus divina[1].

Idea ta była kontynuowana w czasie rządów kolejnych przedstawicieli dynastii, Heliogabala (218-222, M. Aurelius Antoninus Elagabalus) i Sewera Aleksandra (222-235, M. Aurelius Severus Alexander). Ponieważ legitymizacja ich władzy opierała się na pokrewieństwie z pierwszymi Sewerami wyłącznie w linii żeńskiej (obaj byli ciotecznymi wnukami Julii Domny), to sytuacja ta spowodowała bezprecedensową obecność kobiet pochodzących z Syrii, tzw. „syryjskich cesarzowych”[2] w życiu publicznym, co można zaobserwować przede wszystkim w mennictwie tego okresu[3].

Poniższe rozważania dotyczą emisji kobiet z dynastii Sewerów, dedykowanych Wenus z przydomkiem Felix. Na podstawie analizy ikonograficznej i ideologicznej monet podjęta została próba określenia roli tej bogini w autoprezentacji domus Severiana.

Kult Wenus w Rzymie w okresie schyłku republiki

Przemiany w mentalności społeczeństwa rzymskiego pod koniec II wieku przed Chr. można zaobserwować przede wszystkim na poziomie religijnym. Jednym z ich przejawów była subtelna zmiana we wzajemnych „relacjach” wybitnych jednostek z bogami, która przybierała formę ich niemal osobistego kontaktu[4]. Wszelka pomyślność miała być skutkiem szczególnej boskiej opieki, nie powinno więc budzić zdziwienia, że wpływowe rody chciały podkreślić swój prestiż poprzez mitycznych przodków, w różny sposób powiązanych z bogami. Wydaje się, że w tym kontekście należy rozpatrywać odwołanie się gens Julia do Wenus, którego potwierdzeniem są emisje denarów datowane na 129 r.[5] oraz 103 r. przed Chr. [Fig. 1][6], na rewersach których przedstawiono boginię powożącą rydwanem, w towarzystwie kupidyna.

W przypadku gens Julia, kult Wenus pozwalał wywieść rodowód nie tylko od samej bogini, lecz także od jej syna, legendarnego bohatera wojny trojańskiej, Eneasza[7]. Znaczącym w tym kontekście jest fragment przemowy Juliusza Cezara (G. Iulius Caesar) wygłoszonej w 69 r. przed Chr., na pogrzebie jego ciotki Julii, wdowy po Mariuszu (G. Marius)[8], w którym przyszły dyktator odwoływał się bezpośrednio do pokrewieństwa z boginią Wenus:

Amitae meae Iuliae maternum genus ab regibus ortum, paternum cum diis inmortalibus coniunctum est. Nam ab Anco Marcio sunt Marcii Reges, quo nomine fuit mater; a Venere Iulii, cuius gentis familia est nostra. Est ergo in genere et sanctitas regum, qui plurimum inter homines pollent, et caerimonia deorum, quorum ipsi in potestate sunt reges.[9]

„Ród mej ciotki Julii po kądzieli od królów się wywodzi, po mieczu zaś z samymi bogami nieśmiertelnymi jest spokrewniony. Od Ankusa Marcjusza pochodzi ród Marcjuszów Królów, których nazwisko nosiła matka; od Wenery pochodzą Juliusze, do których rodu dom się nasz zalicza. Jest więc w krwi naszej i majestat królów, którzy najwięcej znaczą wśród ludzi, i świętość bogów, których władzy podlegają sami królowie”.

Z drugiej strony bezprecedensowy rozwój kultu Wenus w schyłkowym okresie republiki był skutkiem nowej, hellenistycznej koncepcji zwycięstwa, zgodnie z którą bogini była gwarantką sukcesu w działaniach wojennych[10]. Sulla (L. Cornelius Sulla) propagował kult Wenus Felix[11], Pompejusz (Gn. Pompeius Magnus) oddawał cześć bogini Wenus Victrix[12]. W tym czasie w ikonografii Wenus pojawia się atrybucja militarna. Na rewersach monet wybijane są tropea[13] oraz elementy uzbrojenia: włócznia, kirys i tarcza [Fig. 2][14].

Po bitwie pod Farsalos[15], Juliusz Cezar dedykował świątynię Wenus Genetrix[16], której miał zawdzięczać zwycięstwo w wojnie domowej. Echa ideologicznego wykorzystania Wenus w celach politycznych przez Cezara można zauważyć w mennictwie. Na rewersach monet przedstawiano Eneasza trzymającego palladium i symbolicznie wynoszącego z płonącej Troi ojca Anchizesa (Anchises) [Fig. 3][17], nawiązując w ten sposób do aspektu rodzicielskiego bogini (Genetrix). Równocześnie Cezar podkreślał militarną sferę Wenus (Victrix), umieszczając na rewersach tropejony i siedzących pod nimi jeńców [Fig. 4][18]. Formalnym potwierdzeniem „sojuszu” z boginią były emisje, na awersie których zamiast Wenus umieszczono popiersie Cezara, zaś rewers przedstawiał Wenus wspartą na sceptrze, trzymającą w wyciągniętej ręce posążek Wiktorii [Fig. 5][19] (również w wariancie z tarczą[20] oraz tarczą opartą na globie[21]).

___

[1] K. Maksymiuk, Założenia polityki propagandowej Septymiusza Sewera na przykładzie tytułu Julii Domny – mater castrorum, „Meander”, nr 5, 1999, s. 449-455; B. Levick, Julia Domna: Syrian empress, London 2007; D. Okoń, Iulia Augusta mater w świetle źródeł epigraficznych, „Przegląd Zachodniopomorski”, nr 27(2), 2012, s. 7-16; Eadem, Małżeństwo Septimiusa Severusa i Julii Domny na tle strategii małżeńskich rzymskich rodów senatorskich przełomu II i III w. n.e., [w:] Elity w świecie starożytnym. t. 3, red. M. Cieśluk, Szczecin 2015, s. 256-264; J. Langford, Maternal Megalomania: Julia Domna and the Imperial Politics of Motherhood, Baltimore 2013; K. Balbuza, Concordia, aeternitas Imperii i kwestie dynastyczne w menniczym programie ideologicznym okresu pierwszych Sewerów, „Studia Europaea Gnesnensia”, nr 12, 2015, s. 61-84; Eadem, Cesarz a bóstwa solarne i lunarne w (auto)prezentacji Septymiusza Sewera i jego rodziny (193–211), [w:] Elity w świecie starożytnym. t. 3, red. M. Cieśluk, Szczecin 2015, s. 234-245; K. Królczyk, Polityka dynastyczna cesarza Septymiusza Sewera (193–211 r.), „Klio. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym”, nr 47(4), 2018, s. 181-201.

[2] E. Kettenhofen, Die syrischen Augustae in der historischen Überlieferung: Ein Beitrag zum Problem der Orientalisierung, Bonn 1979; C. Rowan, The public image of the Severan women, „Papers of the British School at Rome”, nr 79, 2011, s. 241-273; S. Nadolny, Die severischen Kaiserfrauen, Stuttgart 2016; E. Günther, Femaleness Matters: Identity and Identification Processes in the Severan Dynasty, „Marburger Beiträge zur antiken Handels-Wirtschafts-und Sozialgeschichte”, nr 34, 2017, s. 113-168; D. Okoń, Several Remarks on the Cult and the Titulature of Empresses from the Severan Dynasty, „Mnemon”, nr 18(2), 2018, s. 142-149.

[3] S.S Lusnia., Julia Domna´s Coinage and Severan Dynastic Propaganda, „Latomus”, nr 54(1), 1995, s. 119-140; C. Brenot, La famille de Septime-Sévère à travers les images monétaires, „Cahiers du Centre Gustave Glotz”, nr 11, 2000, s. 331-345; A. Skiendziel, Wykorzystanie wizerunku bóstw jako motywu propagandowego w mennictwie cesarzowych dynastii Sewerów, „Wieki Stare i Nowe”, nr 1(6), 2009, s. 57-72; M.M. Royo Martínez, Propaganda dinástica, militar y religiosa en las monedas de Julia Domna, „Espacio, Tiempo y Forma. Serie II. Historia Antigua”, nr 30, 2017, s. 299-322; Eadem, Las emperatrices sirias y las excepcionales series monetales de Julia Domna y Julia Mamea, „Espacio Tiempo Y Forma. Serie II, Historia Antigua”, nr 32, 2019, s. 115-136; R. Bertolazzi, Julia Domna and her Divine Motherhood: A Re-examination of the Evidence from Imperial Coins, „The Classical Journal”, nr 114(4), 2019, s. 464-486; A. Smyk, Boginie powiązane z kobietami Sewerów w polityce propagandowej dynastii (studium numizmatyczne), Siedlce 2021; P.D. Conesa Navarro, A. Smyk, Goddess Venus on Julia Domna’s coins. The Political Use of the Coinage of an Augusta of the Severan Dynasty, „Historia i Świat”, nr 11, 2022, s. 175-200; P.D. Conesa Navarro, Los testimonios numismáticos de Julia Mamaea: continuidad y ruptura en la política imperial de Alejandro Severo, „Imafronte”, nr 30, 2023, s. 16-33; A. Smyk, Denar Julii Mezy z legendą VENVS VICTRIX ze zbiorów Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu, „Wieki Stare i Nowe”, nr 19, 2024 (w druku).

[4] O przemianach religijnych w omawianym okresie patrz: M. Jaczynowska, Przemiany religijne w okresie schyłku republiki rzymskiej, [w:] Świat antyczny. Stosunki społeczne, ideologia i polityka, religia. Studia ofiarowane Izie Bieżuńskiej-Małowist, red. B. Bravo, J. Kolendo, W. Lengauer, Warszawa 1988, s. 256-287; eadem, Główne etapy hellenizacji religii rzymskiej, „Przegląd Historyczny”, nr 87(2), 1996, s. 235-237.

[5] RRC nr 258/1 (Rew.: ROMA SEX·IV͡LI CAISAR).

[6] RRC nr 320/1 (Aw.: CAESAR, Rew.: L·IVLI·L·F).

[7] O przekazach źródłowych i kształtowaniu się „rzymskiej” legendy Eneasza patrz Jaczynowska, Główne etapy…, s. 231-232.

[8] O karierze polityczno-wojskowej Mariusza i konflikcie z Sullą patrz: T.J. Luce, Marius and the Mithridatic Command, „Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte”, nr 19(2), 1970, s. 161-194; B.M. Levick, Sulla’s March on Rome in 88 B.C., „ Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte”, nr 31(4), 1982, s. 503-508; C.H. Lange, F. J. Vervaet, Sulla and the Origins of the Concept of Bellum Civile, [w:] The Historiography of Late Republican Civil War, red. C.H. Lange, F.J. Vervaet, Leiden 2019, s. 17-28; Dyskusja o rzekomej reformie armii patrz: M. Faszcza, Reformy Mariusza, czyli długie trwanie historiograficznego mitu, „Res Historica”, nr 51, 2021, s. 13-42.

[9] Suet. Caes. 6.1: „Ród mej ciotki Julii po kądzieli od królów się wywodzi, po mieczu zaś z samymi bogami nieśmiertelnymi jest spokrewniony. Od Ankusa Marcjusza pochodzi ród Marcjuszów Królów, których nazwisko nosiła matka; od Wenery pochodzą Juliusze, do których rodu dom się nasz zalicza. Jest więc w krwi naszej i majestat królów, którzy najwięcej znaczą wśród ludzi, i świętość bogów, których władzy podlegają sami królowie”.

[10] M. Jaczynowska, La Genesi repubblicana del culto imperiale. Da Scipione l’ Africano a Giulio Cesare, „Athenaeum”, nr 73, 1985, s. 285-295; J. Jeličić-Radonić, Venus Victrix in the Salona Urbs Orientalis, [w:] Roma y las provincias: modelo y difusión, vol. 1, red. T. Nogales, I. Rodà, Roma 2011, s. 385; Szerzej o wzroście znaczenia Wenus i jej różnych epitetach patrz: P.D. Conesa Navarro, A. Smyk, op.cit., s. 176-179;.

[11] Na podstawie inskrypcji znalezionych w Villa Altieri (CIL VI 781, 782) można ostrożnie założyć, że być może w pobliżu stała świątynia dedykowana przez Sullę bogini Wenus Felix, lecz nie ma o niej żadnych informacji, patrz: S.B. Platner, T. Ashby, A Topographical Dictionary of Ancient Rome, London 1929, s. 552.

[12] Pompejusz po zwycięstwie nad królem Pontu Mithridatesem VI Eupatorem (O wojnach Pompejusza na Wschodzie patrz: B.C. Mcging, The Foreign Policy of Mithridates VI Eupator, King of Pontus, Leiden 1986, s. 132-167) w 55 r. przed Chr. ufundował w Rzymie świątynię dedykowaną Wenus Victrix (D.K. Hill, The Temple above Pompey’s Theater, „The Classical Journal”, nr 39(6), 1944, s. 360-365).

[13] RRC nr 426/3.

[14] RRC nr 430/1 (Aw.: S C, Rew.: P·CRASSVS·M·F).

[15] Wydaje się, że z konflitem tym należy wiązać emisje z Afryki, patrz: RRC 462/1 (Aw.: ROM͡A, M CATO PRO PR, Rew.: VICT͡RIX); O ideologicznym znaczeniu Wenus w rywalizacji Pompejusza z Cezarem patrz: S. Sansom, Pompey, Venus, and the Politics of Hesiod in Lucan’s Bellum Civile 8.456–9, „The Classical Quarterly”, nr 70(2), 2020, s. 784-791.

[16] O. Grossi, The Forum of Julius Caesar and the Temple of Venus Genetrix, „Memoirs of the American Academy in Rome”, nr 13, 1936, s. 215-220.

[17] RRC nr 458/1 (Rew.: CAESAR).

[18] RRC nr 468/1, RRC nr 468/2 (Rew.: CAESAR).

[19] RRC nr 480/4 (Aw.: CAESAR·IM P M, Rew.: L AEMILIVS BVCA); nr 480/5 (Aw.: CAESAR·IMP, Rew.: P·SEPVLLIVS MACER); nr 480/8 (Aw.: CAESAR DICT·PERPETVO, Rew.: L·BVCA); nr 480/11, nr 480/14 (Aw.: CAESAR DICT·PERPETVO, Rew.: P·SEPVLLIVS MACER); nr 480/18 (Aw.: CAESAR IMPER, Rew.: P·SEPVLLIVS MACER).

[20] RRC nr 480/3 (Aw.: CAESAR·IM͡P, Rew.: M·METTIVS); nr 480/9-480/10, nr 480/12-480/13 (Aw.: CAESAR DICT·PERPETVO, Rew.: P·SEPVLLIVS MACER); nr 480/15-480/16 (Aw.: CAESAR DICT IN PERPETVO, Rew.: C MARIDIANVS).

[21] RRC nr 480/17 (Aw.: CAESAR IMPER, Rew.: M·METTIVS).

[22] A. Antal, Venus Cult in Roman Dacia, Cluj-Napoca 2016, s. 16.