Formowanie „ludowego oficera”

Już w 1948 r. Rada Ministrów wydała dekret dotyczący służby wojskowej oficerów. Był to pierwszy tego typu dokument regulujący kompleksowo wszystkie kwestie formalnoprawne na temat służby w korpusie oficerów. W artykule 3 czytamy:

[…] Oficer winien wiernie i sumiennie pełnić służbę, wychowywać swoich podwładnych w duchu wierności dla Rzeczypospolitej i interesów ludu polskiego, być sprawiedliwym i dbałym dowódcą, posłusznym i oddanym względem przełożonych, uczynnym wobec kolegów, pilnie strzec powierzonego mu uzbrojenia i innego mienia publicznego…[23].

W powyższym akcie prawnym ustanowiono również na 22 lipca doroczną datę mianowania oficerów na kolejne stopnie wojskowe, z wyjątkiem promocji na pierwsze stopnie oficerskie w związku z ukończeniem szkoły wojskowej. W dużej części w tym dokumencie uregulowane są kwestie dotyczące oficerów zmobilizowanych do działań wojennych we wrześniu 1939 r. Określono zasady przejścia w stan spoczynku oraz powołano komisję do zweryfikowania zdobytych stopni wojskowych po 31 sierpnia 1939 r., która miała zakończyć działalność do końca 1949 r. Ustalono również kwestie uposażeń oraz zasady przechodzenia na emeryturę[24]. W latach 50. XX w. wprowadzono kolejny dokument regulujący status prawny służby oficerów oraz generałów. Coraz wyraźniej akcentowano „polityczne wychowanie podwładnych” oraz „wymagania polityczno-moralne”. Doprecyzowano kwestię dotyczącą niezbędnego wykształcenia. Co za tym idzie, w pewnym sensie uszczelniono procedurę uzyskania oficerskich szlifów. Jednocześnie wymieniono sytuacje, w których można było odebrać stopień oficerski. Z całą pewnością powyższy dokument był krokiem w kierunku zerwania z tradycją dwudziestolecia międzywojennego oraz wypracowania wzorca nowoczesnego tzw. ludowego oficera[25].

Korpus oficerski LWP był ściśle powiązany z aparatem władzy, ponieważ znaczna jego część była członkami PZPR. Budowanie kariery wojskowej było ściśle powiązane z funkcjonowaniem w ramach partyjnej rzeczywistości. Tak jak wiele komitetów niższych instancji referowało do centrali o tzw. wskaźniku upartyjnienia, tak jednostki wojskowe musiały tłumaczyć się z tego typu statystyk w Głównym Zarządzie Politycznym WP. Struktury PZPR w kraju oparte były na podstawowych organizacjach partyjnych (POP), podobnie odwzorowano tę strukturę w LWP. Do 1961 r. POP istniały na poziomie samodzielnych jednostek wojskowych, najczęściej pułków oraz brygad. Następnie decyzją gen. Wojciecha Jaruzelskiego POP przeniesiono na szczebel batalionu, dywizjonu i eskadr[26]. Bez wątpienia ten zabieg pomógł lepiej kontrolować wojsko pod względem poprawności politycznej.

Przyjrzyjmy się zatem wskaźnikowi upartyjnienia na ważnych stanowiskach dowódczych lub sztabowych. Pod koniec lat 60. XX w. wskaźnik upartyjnienia dowódców pułków oraz szefów sztabu wynosił 100%. Szczebel niżej kadra dowódcza była członkami lub kandydatami partii w ok 90%. W 1965 r. na stanowiskach dowódców kompanii i równorzędnych znajdowali się: w artylerii w ok. 85%. członkowie partii, w wojskach pancernych ok. 90%. Jeżeli chodzi o dowódców eskadr lotniczych ten wskaźnik był jeszcze większy, przekraczający 90%.[27] W 1975 r. uznano, że

[…] Dowódcy i inne osoby pełniące kierownicze funkcje w jednostkach (sztabach, instytucjach) wojskowych powinni być zawsze przykładem partyjnego i ideowego zaangażowania. Mają oni obowiązek osobiście uczestniczyć w działalności politycznej i ideowo-wychowawczej, wyjaśniać i wcielać w życie politykę Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, łączyć wysiłki ogniw służbowych z pracą organizacji partyjnych i społecznych, uważnie wysłuchiwać propozycji organizacji i instancji partyjnych oraz w maksymalnym stopniu uwzględniać je w podejmowanych decyzjach służbowych, mają też obowiązek aktywnego uczestniczenia w wypracowaniu i realizowaniu uchwał partyjnych oraz systematycznego informowania o zadaniach stojących przed pododdziałem, oddziałem, jednostką (sztabem, instytucją) wojskową…[28].

Ideologia partyjna wpływała na wszystkie sfery życia społecznego, również oddziaływała na Siły Zbrojne PRL. Wizerunek oficera zdominowany był przez marksistowski pryzmat postrzegania rzeczywistości. Wojsko było swego rodzaju pasem transmisyjnym, który wykorzystywany był do indoktrynowania młodych ludzi odbywających zasadniczą szubę wojskową. Wzorzec nowego korpusu oficerskiego zdominowany był więc czynnikami politycznymi. Należy się zastanowić nad zasadniczą kwestią czy ówczesny oficer był członkiem aparatu politycznego, czy mimo wszystko apolitycznym żołnierzem. Analizując literaturę o charakterze wspomnieniowym z okresu PRL można dość do wniosku, że w wielu przypadkach o członkostwie w partii decydowały czynniki koniunkturalne. Takim przykładem może być wskaźnik upartyjnienia w Wojskach Lotniczych, który na tle pozostałych rodzajów wojsk wydaje się być wysoki. Bardzo często lotnicy zawierali kompromis ze swoim sumieniem i światopoglądem, ponieważ bez złożonej deklaracji członkowskiej po prostu nie mogli latać, a przynajmniej nie tyle co „piloci-towarzysze”. Niestety, w wielu przypadkach zwyczajnie taka była cena spełnienia marzeń.

Zdecydowana większość mechanizmów wykorzystywanych do kształtowania politycznego określonych grup społecznych stosowana była również w LWP. Laicyzacja społeczeństwa, tworzenie świeckiego modelu socjalistycznej rodziny były tymi charakterystycznymi. Zakładano również, że z każdym problemem obywatel może zwrócić się do partii, która nie pozostawi obywateli w potrzebie[29]. W tym miejscu chciałbym zwrócić uwagę na nadrzędną rolę PZPR nawet w tak zhierarchizowanym środowisku, jakim jest wojsko. Ściśle określona droga służbowa – wydawać by się mogło – była czymś nadrzędnym, ale niestety system komunistyczny wyrządził ogromną krzywdę ówczesnym siłom zbrojnym. Chodzi głównie o sytuacje, w których, żołnierze (nie tylko zawodowi, chociaż to głównie o nich mowa) mogli kierować pisemne skargi na swoich przełożonych czy też na warunki pełnienia służby. Adresatami tego typu korespondencji były najwyższe instancje partyjne, między innymi KC PZPR, GZP WP oraz Gabinet MON.

Na przykładzie Śląskiego Okręgu Wojskowego (ŚOW) możemy się pokusić o szkic morale oficerów w pierwszej połowie lat 50. XX w. Departament Kadr dokonał analizy skarg, zażaleń i raportów wpływających od oficerów. Na pierwszy plan wysuwa się problem wspomniany wcześniej, czyli pomijania drogi służbowej, który był w sprzeczności z zasadami oficera. Uznano również, że przestrzeganie regulaminów w tym zakresie pozwoliłoby na rozwiązywanie większości spraw wewnątrz jednostek wojskowych. Dominujące były raporty z prośbą o przeniesienie, nagminne i charakterystyczne dla LWP w okresie stalinowskim. Trudne warunki służby, szczególnie w jednostkach pancernych i zmechanizowanych, ogromna liczba poligonów, a także niezapowiadanych ćwiczeń wojskowych powodowały, że młoda kadra oficerska była zwyczajnie przepracowana[30]. Interesujący z punktu widzenia badacza jest fakt, że blisko 90% oficerów niestosujących się do regulaminów to były młode kadry. Jak trafnie zauważył Departament Kadr MON, młodzi oficerowie spotykali się z brakiem troski przełożonych o ich warunki bytowe. W ich przekonaniu dowódcy nie byli dla nich autorytetami. Niezwykle istotnym faktem, który wzbudzał niepokój, był staż w zawodowej służbie wojskowej oficerów. W większości przypadków etos oficera nowego, tzw. odrodzonego Wojska Polskiego, legł w gruzach już w rok lub dwa po opuszczeniu szkoły wojskowej. A zatem praca wychowawcza w okresie nauki została niweczona. Przekładało się to także na utratę zaufania do PZPR, która była wyznacznikiem moralności również w wojsku. Częstymi praktykami było stosowanie szykan w stosunku do młodych oficerów, które z pewnością dzisiaj zawierałyby się w sformułowaniu mobbing. Jedną z charakterystycznych reakcji na tego typu praktyki było zaniedbywanie swoich obowiązków przez młodych oficerów[31]. Tworzyła się osobliwa spirala, która nie miała nic wspólnego z etyką zawodowego oficera. Oficerowie z bardzo krótkim stażem na stanowisku bardzo często byli traktowani gorzej przez bezpośrednich przełożonych niż kadra podoficerska.

[…] Z niektórych raportów wynika, że egoizm i wygodnictwo niektórych oficerów powodują, że oficerowie lub ich zony piszą raporty o przeniesienie lub zwolnienie z wojska, używając przy tym najwymyślniejszych kruczków i wybiegów. Dotyczy to zwłaszcza lekarzy i inżynierów. Problem lekarzy zasługuje na szczególną uwagę, gdyż około 38% raportów o zwolnienie z wojska od nich pochodzi. W swoich usiłowaniach zwolnienia się lub przeniesienia stosują różne środki i metody…[32].

Po przeanalizowaniu powyższych przykładów widać przejrzyście koniunkturalizm zarówno starszych oficerów, jak i ich młodszych podwładnych. Siły Zbrojne PRL, szczególnie w początkowym okresie funkcjonowania, główny nacisk kładły na światopogląd ludzi, którym przyznawano oficerskie gwiazdki. Wartości etyczno-moralne niestety pozostawały daleko w tyle najbardziej pożądanych cech.

Podsumowanie

Korpus oficerski LWP na przestrzeni całego okresu PRL ulegał przemianom, związanym przede wszystkim ze zmieniającym się (dosyć dynamicznie) tłem politycznym. Analizując źródła archiwalne wytworzone przez LWP oraz różnego rodzaju partyjne instancje widać wyraźnie, że „ludowy oficer” miał być synonimem inteligenta komunistycznego lub pracownikiem umysłowym. Taka gra słów miała stworzyć nowy wyraz bliskoznaczny, ponieważ inteligencja kojarzyła się powszechnie z elitą przedwojenną. Wykształcenie odpowiedniej ilości kadry zawodowej (dowódczej, sztabowej) wymagało stworzenia ogromnej liczby szkół oficerskich. Rozwój techniki w trakcie II wojny światowej automatycznie rozszerzył profilowanie oficerów do używania specjalistycznego sprzętu wojskowego. Ten niebywały postęp technologiczny zwiększył również liczbę nowych ośrodków kształcących podchorążych. Na początku lat 50. XX w. było ich w Polsce aż 21[33]. Należy również pamiętać o dużym zapotrzebowaniu jednostek wojskowych i instytucji na młodą kadrę.

Formowanie nowego modelu oficera odbywało się mimo wszystko w atmosferze nieustannego porównywania do korpusu sanacyjnego, który był bardzo mocno reprezentowany wśród ówczesnej elity rządzącej. Wzmiankowałem wcześniej o pewnym wykorzystaniu w początkowym okresie przedwrześniowych oficerów, ale paradoksalnie dzięki temu udało się przemycić nieco tradycji II RP. Szkicując obraz ówczesnego korpusu oficerskiego z pewnością nie można generalizować. Według komunistycznego wyobrażenia, oficer LWP był przedstawicielem tzw. grupy pracowników umysłowych, któremu w pierwszej kolejności powinno być bliżej do partyjnych wartości aniżeli do oficerskiego honoru.

___

[23] Dz. U. 1948, nr 20, poz. 135, Dekret Rady Ministrów z 3 IV 1948 r. o służbie wojskowej oficerów Wojska Polskiego.

[24] Ibidem.

[25] Dz. U. 1951, nr 22, poz. 172, Dekret Rady Ministrów z 19 IV 1951 r. o służbie wojskowej Oficerów Wojska Polskiego.

[26] T. Leszkowicz, PZPR w wojsku (1956–1980). Zarys problematyki [w:] Więcej niż partia, red. A Dziuba, B. Tracz, Katowice–Warszawa 2017, s. 135.

[27] Ibidem, 139.

[28] Ibidem, s. 140–141.

[29] Tego typu praktyki stosowano nawet na szczeblu Komitetów Wojewódzkich PZPR. Zob. P. Orłowski, Bolączki mieszkańców województwa bialskopodlaskiego w początkowym okresie jego istnienia (1975–1976) w świetle listów i skarg kierowanych do Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Białej Podlaskiej, „Radzyński Rocznik Humanistyczny” 18, 2020.

[30] Centralne Archiwum Wojskowe – Wojskowe Biuro Historyczne (dalej: CAW-WBH), Ministerstwo Obrony Narodowej (dalej: MON), Główny Zarząd Polityczny WP (dalej: GZP WP), Pismo Departamentu Kadr MON skierowane do Szefa Oddziału Kadr ŚOW, luty 1956 r., k. 433.

[31] Ibidem, k. 434.

[32] Ibidem, k. 437.

[33] Archiwum Akt Nowych, Komenda Główna Powszechnej Organizacji „Służba Polsce”, sygn. 587, Uzupełnienie szkół oficerskich w roku 1951, MON Sztab Generalny Nr0300/X/I, k. 6.

___

Bibliografia cytowań:

Eisler J., Czterdzieści pięć lat, które wstrząsnęły Polską. Historia polityczna PRL, Warszawa 2018.

Gałaszewska-Chilczuk D., Partyjne zasady rekrutacji studentów. Ich efekty na przykładzie lubelskiego Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, „Polska 1944/45–1989. Studia i Materiały” 9, 2009.

Gomułka W. „Wiesław”, Ku nowej Polsce. Sprawozdanie polityczne i przemówienia na I Zjeździe PPR, Katowice 1945.

Kowalski L., Generałowie, Warszawa 1992.

Kowalski L., Jaruzelski. Generał ze skazą. Biografia wojskowa generała armii Wojciecha Jaruzelskiego, Poznań 2012.

Kruszyński M., „Tradycyjna” inteligencja oraz nowa inteligencja [w:] Dzieje Lubelszczyzny 1944–1956. Aspekty społeczne, gospodarcze, oświatowe i kulturalne, Warszawa 2017.

Kuropieska J., Z powrotem w służbie, Warszawa 1984.

Kuropieska J., Nieprzewidziane przygody, Kraków 1988.

Kuropieska J., Od października do marca, Warszawa1994.

Kuropieska J., Wspomnienia z lat 1956–1968, cz. 2: Od października do marca w siłach zbrojnych, Warszawa 1994.

Kusiak F., Życie codzienne oficerów drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1992.

Leszkowicz T., PZPR w wojsku (1956–1980). Zarys problematyki [w:] Więcej niż partia, red. A Dziuba, B. Tracz, Katowice–Warszawa 2017.

Leszkowicz T., Spadkobiercy Mieszka, Kościuszki i Świerczewskiego. Ludowe Wojsko Polskie jako instytucja polityki pamięci historycznej, Warszawa 2022.

Kuropieska J., Wspomnienia z lat 1956–1968, cz. 2: Od października do marca w siłach zbrojnych, Warszawa 1994.

Orłowski P., Bolączki mieszkańców województwa bialskopodlaskiego w początkowym okresie jego istnienia (1975–1976) w świetle listów i skarg kierowanych do Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Białej Podlaskiej, „Radzyński Rocznik Humanistyczny” 18, 2020.

Orłowski P., O roli inteligencji w strukturach bialskopodlaskiej organizacji PZPR. Przyczynek do badań prowincjonalnej elity komunistycznej, „Komunizm: system – ludzie – dokumentacja” 11, 2022.

Pałka J., Polskie wojska operacyjne w Układzie Warszawskim, Warszawa 2022.

Ruszar J. M., Czerwone pająki. Dziennik żołnierza LWP, red. nauk. K. Dworaczek, J. Jędrysiak, Warszawa 2017.

Stefaniak E., Byłem oficerem politycznym LWP, Toruń 2007.

Święcicki Z., Riazańczycy, Warszawa 1987.

Szcześniak M., Poruszeni. Awans i emocje w socjalistycznej Polsce, Warszawa 2023.

Sztumski J., Elity, ich miejsce i rola w społeczeństwie, Katowice 2021.

Żarnowski J., Inteligencja polska 1944–1989. Struktury i role społeczne: problemy dyskusyjne, „Acta Oeconomica Pragensia” 15, 2007, issue 7.