Początki ewangelizacji Iranu wiązane są z apostołem Tomaszem (zm. 72 r.), który w podróży misyjnej do Indii musiał przejść przez ziemie irańskie. Drugim misjonarzem był Mar Mari (jeden z siedemdziesięciu dwóch uczniów Chrystusa) działający na terenie Zabdikeny i Adiabeny.
Rzeczywisty rozwój kościoła chrześcijańskiego w Iranie rozpoczął się wraz z deportacjami Szapura I (242-272). Po zdobyciu Antiochii (256 r.), władca ten nakazał deportację mieszkańców na terytorium perskie (Fars, Partia i Suzjana). Ciekawe w kontekście działań władcy perskiego jest zdanie historyka chrześcijańskiego, biskupa Cezarei Euzebiusza, który stwierdził, że dzięki deportacjom chrześcijanie uniknęli prześladowań w cesarstwie rzymskim. Deportacje nie były jedynym czynnikiem powstania gmin chrześcijańskich, nastąpiła również, choć w mniejszym stopniu ewangelizacja ludności mieszkającej wzdłuż szlaków handlowych.
Mimo deklaracji kapłana mazdajskiego Kartira, umieszczonej w inskrypcji w Naksze Rostam (koło Persepolis), która jest jedynym świadectwem planowanej i masowej polityki religijnej tego okresu, pojedyncze akty męczeństwa chrześcijan nie mogą być świadectwem celowych działań skierowanych przeciw chrześcijanom. Co jest szczególnie ciekawe, to fakt, że Hormizd II (303-309) rozpoczął kampanię zachodnią pod pretekstem obrony chrześcijan prześladowanych w Cesarstwie Rzymskim.
Już na początku IV w. istniało wiele gmin chrześcijańskich na terenie Iranu. Specyficzna sytuacja jeśli chodzi o chrześcijan miała miejsce w północnej Mezopotamii. Bez wątpienia duże grupy wyznawców działały w Edessie i Nisibis. Organizacyjnie teren ten podlegał patriarchatowi antiocheńskiemu, jednak różnice językowe (w części wschodniej posługiwano się przede wszystkim syriackim – dialektem zachodnim aramejskiego) w naturalny sposób uniemożliwiały jedność kościoła. W 315 r. biskup Ktezyfonu Papa został uznany przez kościół perski katolikosem, co postawiło go na równi z patriarchą Antiochii, lecz równocześnie niejako w opozycji do części duchowieństwa wschodniego.
Według przekazu wspomnianego wcześniej Euzebiusza z Cezarei, Konstantyn Wielki (306-337) miał zwrócić się do Szapura II (309-379) jako opiekun perskich chrześcijan. Wydaje się być naturalnym, że polityka Konstantyna w stosunku do chrześcijaństwa musiała spowodować zmianę nastawienia Sasanidów wobec innowierców. Chrześcijanie z terytorium podlegającego władcom perskim czuli większą bliskość ze swoimi współwyznawcami z Imperium Romanum. Rozpoczął się okres prześladowań, przy czym co ważne były one podyktowane względami politycznymi, a nie religijnymi. Należy zwrócić uwagę na to, że prześladowania zainicjowane przez Szapura II miały miejsce dopiero po 30 latach od wstąpienia na tron Iranu, w czasie wojny z Rzymem. Można więc założyć, że w pierwszym okresie rządów chrześcijaństwo cieszyło się względną tolerancją. Zmiana polityki religijnej nastąpiła po nieudanej próbie zdobycia Nisibis w 337 r., gdy dużą rolę w obronie miasta przed Szapurem II miał odegrać miejscowy biskup Jakub. Prześladowania trwały ok. 40 lat. Głowy straconych chrześcijan ofiarowano Anahicie w świątyni w Isztark. Według przekazów źródłowych około 35 tys. chrześcijan miało ponieść śmierć męczeńską.
Dla rozwoju chrześcijaństwa w Persji olbrzymie znaczenie miało panowanie Jazdagirda I (399-420). Pierwszą próbą odcięcia chrześcijan w Persji od wpływów zachodnich był sobór w Ktezyfonie (400 r.). Jazdagird uznał legalność chrześcijaństwa, gdy zgodził się na kolejny sobór w roku 410. Katolikos Izaak połączył diecezje Wschodu, pozostające dotychczas pod bezpośrednią władzą patriarchy Antiochii, w oddzielną prowincję kościelną pod swoim zwierzchnictwem, co ważniejsze zatwierdzono kanon nicejski. W tym soborze uczestniczył biskup Maruta, który uzyskał od władcy zgodę na budowę kościołów chrześcijańskich w Iranie. Umożliwiło to, odnowę kościoła po prześladowaniach Szapura II. Pod koniec panowania Jazdagirda doszło na skutek rywalizacji między klerem chrześcijańskim a mazdajskim do kolejnych prześladowań. Bezpośrednim powodem miało być zniszczenie świątyni ognia przez chrześcijańskiego biskupa Abdasa. Skutkiem prześladowań były ucieczki wielu chrześcijan z Iranu.
W 424 r. za pontyfikatu katolikosa Dadiszu, biskupi kościoła perskiego uznali katolikosa za patriarchę, odrzucając wszelką zwierzchność patriarchów Antiochii. Rosnące różnice w dogmatyce chrześcijańskiej stopniowo doprowadziły do powstania dwóch kościołów chrześcijańskich na Wschodzie. Po soborach w Efezie (431 r.) i Chalcedonie (451 r.) wielu zwolenników doktryny nestoriańskiej udało się do Iranu.
Nestorianie pozostający w opozycji do kościoła „cesarskiego” przestali być postrzegani jako wrogowie państwa perskiego, zakończył się okres prześladowań. W 484 r. król Peroz (459-484) pod wpływem biskupa Nisibis Bar Saumy narzucił na synodzie w Gundeszapur wyznanie nestoriańskie wszystkim chrześcijanom w Iranie, doprowadzając do prześladowań innych wyznań w państwie perskim. Gdy decyzją cesarza Zenona (474-491) zamknięto nestoriańską szkołę teologiczną w Edessie (przeniesiona z Nisibis w 363 r., po zajęciu miasta przez Persów), Bar Sauma reaktywował jej działalność ponownie w Nisibis.
W 518 r. cesarz Justyn I (518-527) odwołał Sewera biskupa Antiochii, co doprowadziło do kolejnego rozłamu w chrześcijaństwie. Zwolennicy doktryny Sewera z czasem utworzyli kościół miafizycki. W początkowych latach panowania Justyniana Wielkiego (527-565), zwolennicy doktryny miafizyckiej cieszyli się tolerancją dzięki poparciu żony cesarza, jednak w latach 545 i 562 miały miejsce dwie fale prześladowań odstępców od doktryny chalcedońskiej.
W 562 Husraw (531-579) i Justynian uregulowali sprawy religijne. Chrześcijanie w Iranie uzyskali zgodę na budowę kościołów, mogli odprawiać nabożeństwa publicznie i chować swoich zmarłych. Jedynym zastrzeżeniem był zakaz prowadzenia akcji misyjnej w celu nawracania Persów na chrześcijaństwo.
Stosunek władców do innych religii był determinowany przez sytuację polityczną. Ona też wymuszała tolerancję, bądź w skrajnych przypadkach prześladowania innowierców. Wprawdzie legalizacja chrześcijaństwa w Rzymie, sprawiła, że przestano ufać chrześcijanom w Iranie, nie zmienia to jednak faktu, że w czasie panowania Sasanidów (3-7 wiek ne), oczywiście poza szczególnymi wypadkami (Szapur II) chrześcijaństwo cieszyło się „swoistą” tolerancją.
Wskazania bibliograficzne: J. M. Fiey, Jalons pour une histoire de l’église en Iraq, CSCO 310, sub. 36, Louvain 1970; S. Brock, Studies in Syriac Christianity, London 1982; Chrétiens en terre d’Iran: implantation et acculturation, ed. R. Gyselen, Paris 2006; V. Menze, Justinian and the Making of the Syrian Orthodox Church, Oxford 2008.
Na zdjęciu: Kościół nestoriański św. Jana Asyryjczyka, 6 w. po Chr, (Geramon, Turcja), za: https://en.wikipedia.org/wiki/File:Church_of_Saint_John_the_Arab.jpg
Katarzyna Maksymiuk
Autorka jest profesorem uczelni w Instytucie Historii UPH w Siedlcach