Persja Sasanidów była ostatnim wielkim imperium irańskim przed podbojem muzułmańskim i wprowadzeniem Islamu. Przez ponad 400 lat (224-651 po Chr.) była największym państwem w Azji, obejmując cały dzisiejszy Iran, Irak, Arabię Wschodnią, Lewant, Kaukaz oraz znaczną część Azji Środkowej. Ogromny wpływ na zwyczaje, kulturę i tradycję imperium miała religia popierana przez dwory Szachanszacha („Królów Królów”) – zaratusztrianizm.

Istotną cechą organizacji społecznej zaratusztrian była rodzina patriarchalna. Członkowie takich wielopokoleniowych rodzin byli związani wysoko rozwiniętym kodeksem praw, a także surowym kodeksem moralnym. Małżeństwo było obowiązkiem religijnym i czynem niezwykle pobożnym, ponieważ posiadanie męskiego potomka było niezbędne do zbawienia. Bez niego nie można było przejść po śmierci przez „Most Dzielący”, który oddzielał światy żywych i umarłych.

W zaratusztriańskich tekstach z okresu sasanidzkiego występuje termin xwēdōdah odnoszący się do związków małżeńskich członków najbliższej rodziny: matki i syna, ojca i córki, brata i siostry. Ten rodzaj małżeństwa był jednym z najbardziej pobożnych działań zaratusztrianina, uważanym za panaceum na wszystkie grzechy, poza sodomią. Co ważne xwēdōdah nie było praktyką stosowaną wyłącznie przez rodziny królewskie (tzw. kazirodztwo dynastyczne), z czasem stał się popularny także wśród niższych warstw społeczeństwa.

Przedislamski kanon zaratusztriański i sasanidzkie prawo cywilne uwzględniały dwa główne typy małżeństw: pādixšāyīhā (autoryzowane) i stūrīh (małżeństwo zastępcze). Podstawowym warunkiem pādixšāyīhā była zgoda kobiety. Takie małżeństwo wymagało aprobaty ojca lub opiekuna kobiety oraz szczegółowej umowy małżeńskiej. Kobieta mogła wyrazić zgodę na małżeństwo córki, ale tylko w sytuacji, gdy jej mąż zmarł i nie pozostawił syna ani brata.

Zgodnie z umową małżeńską żona (pani domu) była podporządkowana mężowi, lecz ona i jej dzieci musiały być utrzymywane przez męża. Kobieta zawierająca pādixšāyīhā miała prawo do spadku po mężu. Jej prawo było równe prawom dzieci, a co najważniejsze jej udział w spadku był równy udziałowi syna. Jeśli zmarły mąż nie spłodził dzieci, żona dziedziczyła cały majątek będąc jednocześnie zobowiązana do podjęcia działań w celu zapewnienia sukcesji pośredniej. W takim przypadku wdowa musiała poślubić innego mężczyznę, aby urodzić dzieci, które uważano za potomstwo jej zmarłego męża.

Jeśli kobieta była jedynym dzieckiem, które wychodziło za mąż poza rodziną, jej prawa były ograniczone. Musiała przekazać swojego pierworodnego syna ojcu (rodzinie ojca). W przypadku, gdy rodziła tylko dziewczynki, to jedna z jej córek musiała przekazać pierworodnego syna swojemu dziadkowi ze strony matki, a druga własnemu ojcu. Status żony nie zmieniał się nawet wtedy, gdy kobieta była bezpłodna, ponieważ w takim przypadku  mężczyzna wybierał sobie drugą żonę (tzw. żonę służącą).

Małżeństwo mogło być zawarte na wspólnie uzgodniony okres trwania. Po upływie wyznaczonego terminu posag wracał do żony, ale jeśli zmarła ona wcześniej, posag przechodził na męża. Umowa określała także, jaka część majątku męża ma być przekazana żonie, jeśli to on zainicjowałby rozwód.

Po ślubie wszelkie kontakty kobiety z rodziną były zrywane. Córka i rodzice nie dziedziczyli po sobie i nawet śmierć męża nie przywracała zerwanej więzi prawnej z rodziną ojcowską.

„Małżeństwo zastępcze” było zawierane, jeśli mężczyzna nie miał męskiego potomka w chwili swojej śmierci. Cel stūrīh jest precyzyjnie: „Kiedy człowiek dobrej religii odchodzi bezpowrotnie, krewni zmarłego powinni znaleźć kogoś w jego zastępstwie, kto nazywa się stūr, w celu przestrzegania rytuałów upamiętniających jego duszę, zachowania jego rodu i zarządzania jego majątkiem”. Małżeństwo tego typu wygasało wraz z urodzeniem przez kobietę syna, bez konieczności przeprowadzania rozwodu.

W przeciwieństwie do legalnych małżeństw, istniało kilka rodzajów związków, z których wszystkie wynikały z zawarcia małżeństwa przez kobietę bez zgody ojca lub opiekuna. Kobieta zyskiwała wówczas status żony xwarāyēn (córka, która sama wychodzi za mąż). Kobieta wchodząc w taki związek nie miała prawa do dziedziczenia. Gdyby urodziła syna, mógł on zostać prawnym spadkobiercą dopiero po powtórzeniu ceremonii zaślubin jego matki.

Wdowa mogła pozostawać w szczególnej sytuacji prawnej, zbliżonej do współczesnego konkubinatu, jeśli weszła w związek z mężczyzną określanym jako gādār (cudzołożnik), lecz nie była ona związana obowiązkiem stūrīh. Mężczyzna nie był jej opiekunem, ale pod jego opieką byli wszyscy nieletni i kobiety w rodzinie; miał więc obowiązek utrzymywać ją i jej dzieci.

W majestacie prawa sasanidzkiego mąż przejmował kontrolę nie tylko nad rodzinnym majątkiem, ale przede wszystkim nad reprodukcją i seksualnością kobiet. Wynikało to z doktryny religijnej, według której „marnowanie nasienia” było uważane za grzech ciężki, który mógł być uznany na drodze prawnej jako powód rozwodu. Doktryna zaratusztriańska zabraniała współżycia podczas „nieczystości menstruacyjnej”, dlatego mąż mógł zażądać rozwodu, jeśli kobieta ukryła przed nim swoją menstruację.

Podsumowując należy podkreślić, że pomimo dominującej roli mężczyzn w systemie patriarchalnym, społeczeństwo perskie wykształciło skodyfikowany system prawny zabezpieczający prawa kobiet. Niezwykle szczegółowe regulacje dotyczące małżeństw i rozwodów potwierdzają fakt, że kobiety posiadały osobowość prawną i mogły dochodzić swoich praw na drodze sądowej. Biorąc pod uwagę realia społeczno-religijne przedislamskiego Iranu nie sposób nie docenić postępowości społeczeństwa perskiego w stosunku do kobiet, których prawa zostały spisane i zalegalizowane. Warto przy tym  podkreślić trwałość tradycji prawa sasanidzkiego w Iranie. Obowiązujący obecnie kodeks cywilny Islamskiej Republiki Iranu stwierdza, że „małżeństwo kobiety, która wcześniej nie wyszła za mąż, zależy od zgody jej ojca lub jej dziadka ze strony ojca, nawet jeśli osiągnęła ona pełnoletniość”.

 

(Wskazania bibliograficzne: K. Maksymiuk, Marriage and divorce law in Pre-Islamic Persia. Legal status of the Sassanid’ woman (224–651 AD), “Cogent Arts and Humanities” 1–9, 2019; I. Yakubovich, Marriage. The marriage contract in the pre-Islamic period, “Encyclopædia Iranica” 2005).

Na ilustracji: mozaika z pałacu Szapura I (242-272) w Biszapur, Iran.

 

Katarzyna Maksymiuk
Autorka jest profesorem w Instytucie Historii UPH w Siedlcach