W 1944 r. południowe Podlasie stanowiło ważny element zmagań na froncie wschodnim. Armii Czerwonej otwierało drogę na Warszawę a następnie na Berlin. Istotnym elementem walk było włączenie się do boju oddziałów Armii Krajowej. Ogółem do akcji „Burza” zmobilizowano w obwodach podlaskich Armii Krajowej ok. 10 000 żołnierzy. Szczególnie ciężkie walki toczyły się o Siedlce, trwały one od 24 do 31 lipca 1944 r.

na zdj.: Walki o Siedlce 29 lipca 1944 r. Dwaj grenadierzy pancerni z SS-Panzergrenadier-Regiment 6 „Theodor Eicke” mijają zniszczone T-34 i T-34-85 z 20. Brygady Pancernrnej. Źródło: https://www.dookolarzeszy.pl/2021/01/iss-panzer-regiment-3-totenkopf-w.html

Przez południowe Podlasie rozumiem tereny, które administracyjnie, politycznie i etnicznie dzisiaj należą do województwa mazowieckiego oraz stanowiące północno-wschodnią część województwa lubelskiego. Podlasie na przestrzeni dziejów zmieniało swój obszar. W okresie II Rzeczypospolitej tereny te wchodziły do północnej części województwa lubelskiego, a objęte zostały granicami powiatów: siedleckiego, łukowskiego, radzyńskiego, bialskiego i wschodniej części województwa warszawskiego: powiat sokołowski i węgrowski[1]. Terytorialnie obszar ten zamykają począwszy od wschodu i południowego wschodu rzeka Bug, granice powiatów Biała Podlaska, Radzyń Podlaski, a od zachodu Wisła na odcinku Maciejowice, zaś północną stanowi Bug, Liwiec i granica powiatów Węgrów, Sokołów Podlaski i Mińsk Mazowiecki[2].

Latem 1944 r. Podlasie stało się widownią zaciętych zmagań niemiecko-sowieckich w wyniku podjętej przez sowietów ofensywy 23 czerwca 1944 r. na terytorium dzisiejszej Białorusi pod kryptonimem „Bagration”[3]. W zmaganiach sowiecko-niemieckich południowe Podlasie stanowiło ważny obszar pod względem militarnym Frontu Wschodniego. Jego opanowanie wyprowadzało Armię Czerwoną (dalej: ACz) na podejścia do Warszawy, a stamtąd bezpośrednio na Berlin – stolicę III Rzeszy[4]. Militarne sukcesy ACz na terenach dzisiejszej Białorusi stworzyły perspektywę wydłużenia operacji, stąd też na teren południowego Podlasia miały uderzyć siły 1 Frontu Białoruskiego (dalej: FB) dowodzone przez marszałka Konstantego Rokossowskiego. Przeciwnikiem marszałka Konstantina Rokossowskiego była 2 Armia polowa dowodzona gen. Waltera Weissa[5] i 9 Armia gen. Nikolausa von Vormanna[6]. Łącznie zgrupowane siły niemieckie liczyły ponad 363 tys. żołnierzy i 1100 czołgów[7]. Część z tych sił obsadziła ważne obiekty, takie jak elektrownie, młyny, kościoły, dworce kolejowe i budynki administracji publicznej, które miała zdobyć Armia Krajowa. Niemieckie siły wojskowe i policyjne brały udział w walce z ruchem oporu, w tym w akcjach pacyfikacyjnych oddziałów AK, Narodowych Sił Zbrojnych, Batalionów Chłopskich, czy Uderzeniowych Batalionów Kadrowych zmobilizowanych w ramach akcji „Burza”.

Sowieckie dowództwo na naradzie u Józefa Stalina podjęło decyzję zmiany działań operacyjnych na terenie Polski wschodniej, która wynikała z przyczyn politycznych. W Moskwie został powołany marionetkowy rząd w postaci Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, a na siedzibę Stalin wybrał Chełm. Tam ogłoszono manifest PKWN a dopiero potem przeniesiono do Lublina, aby podnieść rangę „Manifestu”. Stąd też Józef Stalin nakazał jak najszybciej opanować to miasto. Decyzja, którą podjął Stalin, a była ona natury politycznej, miała daleko idące konsekwencje militarne dla dalszego działania wojsk 1 FB. W wyniku podjętej w Moskwie korekty operacyjnej wojsk sowieckich na odcinku lubelskim, zamiast jednej armii, skierowano cztery, w tym 2 Armię Pancerną, pozostawiając na odcinku siedleckim tylko 47 Armię[8]. Wydana dyrektywa dla 1 FB, który miał opanować rejon Brześcia i Siedlec, po korekcie brzmiała, aby prawym skrzydłem uderzyć w kierunku na Warszawę[9], zaczęła się kruszyć. Działania zbrojne w obszarze między Brześciem a Siedlcami zaczęły się przeciągać. Mimo zdobycia tych miast, nie doszło do zamknięcia w „kotle” wojsk niemieckich. Tymczasem szybkie związki taktyczne ACz pod dowództwem gen. lejt. Nikołaja Gusiewa odrzuciły jednostki niemieckie wchodzące w skład VIII Korpusu Armii pod Międzyrzec Podlaski i Białą Podlaską i już 24 lipca sowieckie czołówki dotarły pod Siedlce[10].

Zgodnie z rozkazem Komendy Głównej z 9 kwietnia 1942 r. AK miała odtwarzać na Podlasiu jednostki Wojska Polskiego, które stacjonowały tu przed wojną: 34 pp, który stacjonował przed wojną w Białej Podlaskiej, 35 pp w Łukowie i Brześciu, 22 pp i 9 pal w Siedlcach oraz dowództwo 9 DP, które stacjonowało w Siedlcach[11]. Według tego planu Okręg Lublin, który objął strukturalnie część Podlasia, w pierwszym rzucie miał odtworzyć 1 i 3 DP, a w drugim 27 DP i Wołyńską Brygadę Kawalerii. Nie było w planach odtworzenia 9 DP. Plan uległ zmianom po włączeniu obwodów podlaskich do Okręgu Lublin AK. Opracowany plan w Inspektoracie Radzyńskim przez gen. Ludwika Bittnera i jego sztab operacyjny zakładał w lutym 1944 r. odtworzenie 9 DP w ramach planu „Burza”[12]. Zgodnie z planem powstania powszechnego, Obwód Siedlce miał odtworzyć 22 pp – dowódca mjr Marian Zawarczyński „Ziemowit”, który został przekazany do 8 DP, odtwarzanej przez podokręg wschodni, inspektorat Radzyń Podlaski – dowódca mjr Konstanty Witkowski „Müller”, Obwód Biała Podlaska miał odtworzyć trzy bataliony 34 pp, zalążkiem I batalionu miał być Oddział Partyzancki dalej: OP 34 por. Stefana Wyrzykowskiego „Zenon”, II batalionu – OP por. Stanisława Chmielarskiego „Lech” i III batalionu- OP ppor. Aleksandra Wereszko „Roch”[13]. Na mocy rozkazu wydanego przez KG AK 23 marca 1944 r. Okręg Lubelski znalazł się w trzeciej strefie uruchamiania akcji „Burza” (po pierwszej–Wilnie, Polesiu, Białymstoku, drugiej-we Lwowie i Warszawie). Komendanci okręgów otrzymali upoważnienie z KG AK, by samą decyzję uruchamiania „Burzy” w terenie scedować na inspektorów rejonowych i dowódców dywizji.

W koncepcji Komendy Głównej Armii Krajowej (dalej: KG AK) plan „Burza” zastąpił plan powstania powszechnego na rzecz powstań strefowych, a więc w okręgach, do których docierała linia frontu. W tych okręgach AK przystąpiono do łączenia oddziałów partyzanckich w kompanie i bataliony[14]. Doświadczenia z przebiegu „Burzy” na Wołyniu i Litwie oraz stosowana taktyka ACz wobec okręgów AK, które realizowały akcję „Burza” na Kresach Wschodnich, gdzie podjęły próby opanowania przez jednostki AK Wilna i Lwowa[15]. Komendant Główny AK biorąc pod uwagę doświadczenia z walk o Wilno i Lwów 23 marca 1944 r. wydał rozkaz uzupełniający do planu „Burza” dla pozostałych okręgów wschodnich (Wilno, Nowogródek, Polesie, Białystok i Obszar Lwów), który również otrzymały Obszar I Warszawa i Okręg Lublin, gdzie przynależały strukturalnie obwody AK na południowym Podlasiu. W rozkazie KG zalecał, aby oddziały AK wzięły czynny udział w oswobodzeniu okręgu przez uderzenie na niemieckie straże tylne. Uderzenie powinno było nastąpić z chwilą wycofywania się Niemców, nawet bez powszechnego zarządzenia „Burzy” przez KG AK. Nakazywano oddziałom AK bezwzględne wykonywanie akcji „Burza”, niezależnie od zachowania się sowietów w stosunku do żołnierzy AK. Wobec wkraczających oddziałów ACz i 1 Armii WP pod dowództwem gen. Zygmunta Berlinga, oddziały AK miały walczyć z Niemcami u boku ACz, nie wstępować w szeregi armii Berlinga, nie rozbrajać się [16]

*

Przypisy:

[1] J. Tyszkiewicz, Podlasie. Kształtowanie się nazwy i terytorium do końca XIX stulecia, „Prace Archiwalno-Konserwatorskie na Terenie Województwa Siedleckiego”, 1982, z. 3, s. 6–7; G. Korneć, Tajna oświata na Południowym Podlasiu i Wschodnim Mazowszu 1939–1944, Siedlce 2006, s. 12.

[2] M. Biernacka, Wsie drobnoszlacheckie na Mazowszu i Podlasiu. Tradycje historyczne a współczesne przemiany, Wrocław–Warszawa–Kraków 1966, s. 41-47.

[3] H. Królikowski, Działania wojenne na Ziemi Siedleckiej w 1944 roku, [w:] Z dziejów wojskowości polskiej. Księga jubileuszowa profesora Kazimierza Pindla w 70. rocznicę urodzin, pod red. J. Gmitruka, W. Włodarkiewicza, Warszawa–Siedlce 2008, s. 591; Rozgromienie Grupy Armii „Centrum” na Białorusi, Litwie i we wschodniej Polsce, Warszawa 1956, s. 82.

[4] T. Sawicki, Działania wojenne na Podlasiu latem 1944 roku, „Szkice Podlaskie”, 1994, z. 4, s. 39.

[5] Tenże, s. 40.

[6] T. Sawicki, Niemieckie wojska lądowe na froncie wschodnim czerwiec 1944 – maj 1945 (struktura), Warszawa 1987, s. 62.

[7] Obliczenia własne autora.

[8] G. Żukow, Wspomnienia i refleksje, Warszawa 1970, s. 692.

[9] P. Matusak, E. Pawłowski, T. Rawski, Druga wojna światowa 1939–1945, t. II, Siedlce 2003, s. 37–47.

[10] T. Sawicki, Działania wojenne…, s. 41.

[11] M. Lisiewicz, Plan Burza, Warszawa 1990, s. 60.

[12] P. Matusak, Generał Ludwik Bittner 1892–1960. Żołnierz i polityk, Siedlce 2008, s. 111.

[13] A. Wereszko, W szeregach walczącego Podlasia. Zapiski oficera Armii Krajowej i Zrzeszenia wolność i Niezawisłość 1939-1947, Biała Podlaska 2006, s. 160; I. Caban, Z. Mańkowski, Związek Walki Zbrojnej i Armia Krajowa w Okręgu Lubelskim 1939–1944 cz. pierwsza. Zarys monograficzny, Lublin 1971, s. 176–177.

[14] Komendant Sił Zbrojnych w Kraju przestrzegał przed mobilizowaniem dużych oddziałów mających wziąć udział w „Burzy” w obawie, że mogą być rozbite przez wycofujących się Niemców i odrzucone na zachód jeszcze przed wykonaniem zadania na własnym terenie. Polskie Siły Zbrojne w II wojnie światowej, t. III, Armia Krajowa, Warszawa–Londyn 1999, s. 568.

[15] K. Komorowski, Doświadczenia wojskowe polskiej konspiracji, [w:] Polski wysiłek zbrojny w drugiej wojnie światowej. Bilans, wnioski, doświadczenia, Warszawa 1999, s. 70–78.

[16] K. Sobolewski, Wspomnienia z walk Grupy Operacyjnej „Wschód” AK w widłach Bugu i Wisły, d. Archiwum Wojskowego Instytutu Historycznego (potem Wojskowe Biuro Badań Historycznych), sygn. III/49/98, k. 22.