1802 rok przyniósł Radzyniowi zmiany. Zadłużony przez Jana Nepomucena Eryka Potockiego majątek zostaje wystawiony na licytację. Za sumę 1 579 200 z złotych polskich kupuje go Anna z Zamoyskich Sapieżyna. Nie robi tego osobiście. W jej imieniu występuje plenipotent, przyjaciel rodziny Stanisław Staszic od dawna z rodziną Anny związany.
Nowa właścicielka pochodzi ze znamienitego rodu. Urodziła się 1 sierpnia 1772 roku w Zamościu. Ojciec, Andrzej Hieronim Franciszek Zamoyski, kanclerz wielki koronny, ordynat Zamoyski, był utytułowanym politykiem związanym z Czartoryskimi, z których pochodziła jego żona Konstancja. Od najmłodszych lat Anna ma okazję obserwować działania ojca, które jemu przynoszą sławę i poważanie, w niej zaś kształtują odwagę, siłę i poświęcenie.
Dom Zamoyskich, to dom skromny, daleki od zbytków, w którym wielką wagę przykłada się do edukacji. Guwernerem zostaje tu Stanisław Staszic, który nie tylko przyczyni się do zainteresowania Anny nauką, ale również sprawami majątkowymi, co wykształci w niej umiejętności niezwykle sprawnego zarządzania dobrami ziemskimi znajdującymi się w posiadaniu rodziny.
To również Stanisław Staszic zainicjuje w przyszłości, jak się okazało nieudane, małżeństwo Anny z Aleksandrem Sapiehą. Należy tu zatem wspomnieć skąd wynikły małżeńskie nieporozumienia pomiędzy nimi. Chociaż oboje byli gorąco zainteresowani nauką, podzieliły ich między innymi poglądy polityczne. Aleksander był gorącym zwolennikiem i bliskim współpracownikiem Napoleona, Anna zaś sprzyjała Kościuszce, który początkowo rozpatrywany był jako kandydat na jej męża. Również obojętność uczuciowa małżonków oraz ich ambicjonalność nie wpłynęła pozytywnie na pożycie małżeńskie.
Anna Sapieżyna początkowo mało zainteresowana Radzyniem i rzadko w nim przebywająca z biegiem lat na stałe wpisze się w karty miasta jako zapobiegliwa i troskliwa administratorka. Poniekąd sprawiła to śmierć męża, która zmusiła ją do uporządkowania spraw majątkowych, spłacenia długów, i modernizacji gospodarczej majątków będących w jej władaniu. Aby ratować i reformować inne majątki część trzeba było sprzedać. Sapieżyna ratowała się również kredytami zaciąganymi w Towarzystwie Kredytowym Ziemskich, ale również sama pożyczała czerpiąc zyski, chociaż niewielkie z odsetek. Współpracowała z bankami zagranicznymi, inwestowała w papiery wartościowe, ale też dokonywała pomniejszych inwestycji jak np. w dom rzemieślniczy w Szydłowcu, czy wynajem lokali mieszkalnych w pałacu w Warszawie.
Rządy Sapieżyny w Radzyniu nie są dobrze udokumentowane, większość informacji czerpiemy z rachunków przez nią prowadzonych oraz ze wspomnień Józefa Gluzińskiego szlachcica pochodzącego z Szydłowca, których jednak nie możemy całkowicie brać za pewnik a także z pism Komisji Województwa Podlaskiego.
Wedle zapisków Gluzińskiego księżna była kobietą rozsądną, samodzielnie dbającą o swoje włości i podejmującą decyzje we wszystkich sprawach, także gospodarczych. Sama skrupulatnie przeglądała rachunki i wszelką dokumentację prowadzoną w majątkach. Bardzo szczegółowe sprawozdania dotyczące dochodów z majątków z uwzględnieniem nie tylko realnych kwot ale też wartości plonów spływały bezpośrednio do niej i to ona mimo, iż formalnie właścicielką dóbr radzyńskich była do 1823 roku miała do końca ostateczne zdanie w tych kwestiach.
Radzyń pod skrzydłami Anny Sapieżyny może nie rozkwitł, ale na pewno poprawił swoją kondycję. To ona utrzymywała burmistrza i kancelarię oraz zobowiązała się wybrukować znajdujące się bardzo złym stanie ulice aby utrzymać obwód w Radzyniu
W 1818 roku pomna nauk Staszica założyła i finansowała w Radzyniu szkołę elementarną, do której uczęszczały dzieci z Radzynia i okolicznych wsi oraz nauczyciela i mieszkanie dla niego.
Była nie tylko zaradną i sprawiedliwą, chociaż surową gospodynią dla swoich majątków, ale też filantropką, która jednak nie szafowała pomocą udzielając jej z właściwą sobie roztropnością, między innymi zobowiązując rządców w swoich majątkach do wyszukiwania płatnych zajęć osobom biednym, potrzebującym.
Sama księżna opisywana jest przez Gluzińskiego jako osoba o skromnych potrzebach, oszczędna zarówno jeśli chodzi o wyposażenie pałacu, jak też o ubiór czy służbę. Wymagająca, ale też umiejąca docenić pracę ludzką na którą z upodobaniem patrzyła spacerując po okolicznych polach. Jako że większości majątków doglądała samodzielnie korzystając jedynie z pomocy niewielu rządców podczas bytności w Radzyniu zajmowała się również oprócz typowo kobiecych zajęć czytaniem dokumentów związanych z prowadzeniem dóbr.
Po ślubie córki Anny z księciem Adamem Czartoryskim pałac przechodzi w posagu na ich własność, jednakże wciąż pieczę nad nim trzyma Sapieżyna. Nawet po sprzedaży dóbr Konstantemu Zamoyskiemu w obawie przed konfiskatą majątku przez zaborcę to ona prowadzi rachunki, co pozwala sądzić, że działanie owe było jedynie formalnością mającą uchronić dobra. Dopiero w 1834 roku radzyński majątek faktycznie zmienia właściciela, zostaje nim rodzina Szlubowskich. Wówczas Anna Sapieżyna dołącza do przebywających w Paryżu córki i zięcia i wykorzystując wszelkie umiejętności skutecznie pomnaża ich majątek. Umiera 26 listopada 1856 roku w wieku 87 lat.
Anna z Zamoyskich Sapieżyna jest z pewnością postacią zasługującą na uwagę. Zaradna, odważna i nieszablonowa jak na ówczesne czasy osobowość na trwałe wpisała się nie tylko w karty Radzynia, ale też Puław, Wisznic, czy Kozłówki. Dzięki jej zapobiegliwości uratowała część majątku z pałacu w Puławach, podejmowała szereg działań charytatywnych na emigracji w Paryżu i aktywnie działała w Hotelu Lambert. Dzień jej urodzin to doskonała okazja aby przypomnieć jej zasługi nie tylko dla naszego miasta, ale też pod pewnymi względami dla całego kraju.
Joanna Brzyska
1. Dębicki L., Portrety i sylwetki z dziewiętnastego stulecia: z ilustracjami, Serya 2, t.2, [online] Spółka Wydawnicza Polska, Kraków 1907, http://bc.umcs.pl/dlibra/publication/847/edition/1423/content? [dostęp 29.07. 2024].
2. Kowalik J., Dobra ziemskie Radzyń w rękach Anny z Zamoyskich Sapieżyny [w:] Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie III. Panie z dworów i pałaców. Materiały III sesji naukowej zorganizowanej w Muzeum Zamoyskich w Kozłówce 11-13 października 2006, red. H. Łaszkiewicz, Tom 1, Wydawnictwo Werset, Lublin 2007.
3. Skowronek J., Sapieżyna z Zamoyskich Anna Jadwiga (1772-1859), [w:] Internetowy Polski Słownik Biograficzny [online] Filmoteka Narodowa – Instytut Audiowizualny https://www.biogramy.pl/a/biografia/anna-jadwiga-sapiezyna-z-domu-zamoyska, [dostęp 29.07.2024]
4. Szpak J., Księżnej Anny z Zamoyskich Sapieżyny żywot pracowity. Działalność księżnej Anny w dobrach sapieżyńskich, [online] „Historia Slavorum Occidentis”, 2024, R. 14, nr 2, chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://czasopisma.marszalek.com.pl/images/pliki/hso/41/hso4103.pdf [dostęp 29.07.2024].