Wenus Felix
O skojarzeniu bogini Wenus z epitetem Felix po raz pierwszy można mówić w odniesieniu do działań polityczno-religijnych Lucjusza Korneliusza Sulli. Po pokonaniu, 1 listopada 82 r. przed Chr., zwolenników popularów w bitwie w pobliżu Bramy Kollińskiej (Porta Collina), Sulla przybył do Rzymu, gdzie nadano mu tytuł dyktatora i oficjalny przydomek (cognomen) Felix[35]. Na podstawie przekazów źródłowych można założyć, że „nieoficjalnie” Sulla używał go już wcześniej. Wspomina o tym m.in. Wellejusz Paterkulus:
De quo iuvene quid existimaverit Sulla, in promptu est; occiso enim demum eo Felicis nomen adsumpsit, quod quidem usurpasset iustissime, si eundem et vincendi et vivendi finem habuisset[36]
Appian z Aleksandrii przekazał informację o dedykacji umieszczonej pod konnym pomnikiem Sulii, wystawionym przed mównicą w Rzymie, w której wymieniono oprócz imion dyktatora, jego nowe cognomen:
εἶναι εἰκόνα τε αὐτοῦ ἐπίχρυσον ἐπὶ ἵππου πρὸ τῶν ἐμβόλων ἀνέθεσαν καὶ ὑπέγραψαν ‘Κορνηλίου Σύλλα ἡγεμόνος Εὐτυχοῦς’ [37]
Ten fakt znalazł również swoje odbicie w mennictwie. W 80 r. przed Chr., podczas wspólnego konsulatu Sulli i Mettelusa (Q. Caecilius Metellus Pius) wybito monety, przedstawiające na rewersie przypuszczalnie właśnie posąg dyktatora, któremu towarzyszyła legenda L·SVLLA FELIX·DIC [Fig. 9][38].
ἤδη δὲ συνῃρημένων ἁπάντων, ἀπολογισμὸν ἐν ἐκκλησίᾳ τῶν πράξεων ποιούμενος οὐκ ἐλάσσονι σπουδῇ τὰς εὐτυχίας ἢ τὰς ἀνδραγαθίας κατηριθμεῖτο, καὶ πέρας ἐκέλευσεν ἑαυτὸν ἐπὶ τούτοις Εὐτυχῆ προσαγορεύεσθαι: τοῦτο γὰρ ὁ Φῆλιξ μάλιστα βούλεται δηλοῦν αὐτὸς δὲ τοῖς Ἕλλησι γράφων καί χρηματίζων ἑαυτὸν Ἐπαφρόδιτον ἀνηγόρευε, καί παρ᾽ ἡμῖν ἐν τοῖς τροπαίοις οὕτως ἀναγέγραπται “Λεύκιος Κορνήλιος Σύλλας Ἐπαφρόδιτος”[39]
Według Plutarcha łaciński wyraz Felix był odpowiednikiem greckiego Epafroditos (Ἐπαφρόδιτος), oznaczającego dosłownie ulubieńca bogini Afrodyty (Wenus). Autor wspominał także o tropejonie (pomniku zwycięstwa) Sulli, który wódz miał wystawić nad rzeką Molos w Beocji, dla upamiętnienia bitwy pod Cheroneą z 86 r. przed Chr., w której Sulla pokonał wojska Mitrydatesa VI Eupatora, dowodzone przez Archelaosa[40]. Plutarch, który miał widzieć ten pomnik osobiście, napisał że Sulla zadedykował go bogom Aresowi (Marsowi), Nike (Wiktorii) i Afrodycie (Wenus), którym zawdzięczał ten sukces.
διὸ καὶ τοῖς τροπαίοις ἐπέγραψεν Ἄρη καὶ Νίκην καὶ Ἀφροδίτην, ὡς οὐχ ἧττον εὐτυχίᾳ κατορθώσας ἢ δεινότητι καὶ δυνάμει τὸν πόλεμον[41]
Podobnie znaczenie słowa Felix interpretował Appian z Aleksandrii, przy czym łączył on oba wyrazy dodatkowo z imieniem Faustus[42].
ἤδη δέ που γραφῇ περιέτυχον ἡγουμένῃ τὸν Σύλλαν Ἐπαφρόδιτον ἐν τῷδε τῷ ψηφίσματι ἀναγραφῆναι, καὶ οὐκ ἀπεικὸς ἐφαίνετό μοι καὶ τόδε, ἐπεὶ καὶ Φαῦστος ἐπωνομάζετο: δύναται δὲ τοῦ αἰσίου καὶ ἐπαφροδίτου ἀγχοτάτω μάλιστα εἶναι τὸ ὄνομα[43]
Miejsce obozowania wojska Sulii w pobliżu świątyni Wenus, przed decydującą bitwą przy Porta Collina, wzmiankowane przez Appiana wydaje się być symbolicznym nawiązaniem do bogini.
δείσας οὖν ὁ Σύλλας περὶ τῇ πόλει τοὺς μὲν ἱππέας προύπεμψε κατὰ σπουδὴν ἐνοχλεῖν αὐτοῖς ὁδεύουσιν, αὐτὸς δ᾽ ἐπειχθεὶς ἀθρόῳ τῷ στρατῷ παρὰ ταῖς Κολλίναις πύλαις περὶ μεσημβρίαν ἐστρατοπέδευσεν, ἀμφὶ τὸ τῆς Ἀφροδίτης ἱερόν, ἤδη καὶ τῶν πολεμίων περὶ τὴν πόλιν στρατοπεδευόντων[44]
Bezpośredni związek Sulli z Wenus uwidoczniony jest w emisji monet, na awersie których przedstawiono głowę Wenus w diademie i kupidyna trzymającego gałąź palmową, której towarzyszy legenda L·SVLLA [Fig. 10][45]. Na rewersie wyobrażono dwa tropejony, bez wątpienia łączone z sukcesami militarnymi oraz symbole kolegium augurów, którego członkiem był Sulla[46], lituus i dzban. Na szczególną uwagę zasługuje lituus, ponieważ jego znaczenie nie ograniczało się wyłącznie do sfery religijnej, lecz był on postrzegany jako symbol łaski bogów, wspierających zwycięskiego wodza[47].
ἔπεμψε δὲ καὶ στέφανον χρύσεον καὶ πέλεκυν, ἐπιγράψας τάδε: “τόνδε σοι αὐτοκράτωρ Σύλλας ἀνέθηκ᾽, Ἀφροδίτη, ᾧ σ᾽ εἶδον κατ᾽ ὄνειρον ἀνὰ στρατιὴν διέπουσαν τεύχεσι τοῖς Ἄρεος μαρναμένην ἔνοπλον.”[50]
W przypadku cognomen Sulli łacińskie słowo Felix w tekstach greckich oddawane jest wymiennie, w formie Eutychus (Κορνηλίου Σύλλα ἡγεμόνος Εὐτυχοῦς[51]) i Epafroditos (Λεύκιος Κορνήλιος Σύλλας Ἐπαφρόδιτος[52]), co prowadzi do wniosku, że mimo braku emisji monet dyktatora z legendą VENVS FELIX, bez wątpienia w odbiorze społecznym oczywistym było, że boginią sprzyjającą Sulli była Wenus z epitetem Felix.
Epitet ten został wykorzystany w II wieku w nowej koncepcji polityczno-religijnej Hadriana. Cesarz ustanowił kult personifikacji Rzymu – Romy, równocześnie honorując ją określeniami Aeterna i Felix.[53] Emisje z legendą rewersu ROMA FELIX obrazują siedzącą Romę, trzymającą gałąź i sceptr[54] również w wariancie, gdy sceptr zastąpiony jest rogiem obfitości[55]. Wyjątkowe są emisje z militarną atrybucją Romy, np. tropeum, tarcza czy włócznia[56].
Nie ma pewności czy w świątyni poświęconej bogini Wenus i personifikacji Roma Aeterna Hadrian uhonorował Wenus z przydomkiem Felix[57]. Podstawą do identyfikacji mogą być jednak emisje senackie z czasu panowania Antonina Piusa (138-161, T. Aelius Hadrianus Antoninus Pius), na rewersie których przedstawiono fasadę świątyni z dziesięciokolumnowym portykiem. Niemal identycznemu wyobrażeniu świątyni towarzyszą dwie różne legendy ROMAE AETERNAE S C [Fig. 11][58] i VENERI FELICI S C [Fig. 12][59].
[35] W informacji zawartej w Fasti Triumphales o przyznanym Sulli na koniec stycznia 81 r. przed Chr., triumfie z okazji odniesienia zwycięstwa nad Mitrydatesem VI, Sulla określony został już jako Felix, patrz: Fasti Capitolini, ed. A. Degrassi, Torino 1954, s. 108; patrz także: J.P. Balsdon, Sulla Felix, „The Journal of Roman Studies”, nr 41, 1951, s. 1-10; O odbiorze społecznym przydomka Felix, używanego przez Sullę patrz: A. Eckert, Good Fortune and the Public Good: Disputing Sulla’s claim to be Felix, [w:] Institutions and Ideology in Republican Rome: Speech, Audience and Decision, red. H. van der Blom, C. Gray, C. Steel, Cambridge 2018, s. 267-282; patrz także C. Rowan, Under Divine Auspices: Divine Ideology and the Visualisation of Imperial Power in the Severan Period, Cambridge 2012, s. 12; O działaniach militarnych Sulli, patrz T. Ładoń, Obraz wojny domowej z lat 83-82 p.n.e. w Żywocie Lucjusza Korneliusza Sulli Plutarcha z Cheronei, „Argument. Biannual Philosophical Journal”, nr 7(2), 2017, s. 247-258.
[36] Wellejusz Paterkulus (Velleius Paterculus and Res Gestae Divi Augusti, ed. F.W. Shipley, Cambridge, MA 1924, 2.27.5) wskazuje, że Sulla przyjął przydomek Felix po splądrowaniu Praeneste i śmierci Mariusza Młodszego: „Wiadomo, co sądził o młodym człowieku [Mariuszu – A.S.] Sulla: dopiero po jego zgonie przybrał przydomek Szczęśliwego (Felix), miano, po które sięgnąłby całkiem słusznie, gdyby wraz z ostatecznym zwycięstwem dokonał żywota”; Patrz także App., Bell. Civ., 1.11.97; Plut., Sull, 29.
[37] App., Bell. Civ., 1.11.97: „pozłacany posąg jego na koniu z napisem: Cornelis Sulla imperator Felix”.
[38] RRC nr 381/1a (Aw.: A·MANLI·A·F·Q, Rew.: L·SVLL·FELI·DIC), nr 381/1b (Aw.: A·MANLI·A·F·Q, Rew.: L·SVLLA FELIX·DIC).
[39] Plut., Sull, 34.2: „Po tym wszystkim Sulla, zdając na zgromadzeniu ludowym sprawę ze swoich czynów, z niemniejszą dokładnością, niż czyny swego męstwa wyliczył sukcesy, które zawdzięczał łasce sprzyjającej mu Fortuny, czyli bogini szczęścia, i kazał siebie nazywać Szczęsnym; bo to właśnie oznacza łaciński wyraz ‹‹Felix››. Pisząc do Greków i prowadząc z nimi sprawy urzędowe tytułował się Epafroditos, a więc ulubieniec Afrodyty. I rzeczywiście, na pomniku zwycięstwa u nas widnieje napis: ‹‹Lucjusz Korneliusz Sulla Epafroditos››.
[40] J. Camp, M. Ierardi, J. McInerney, K. Morgan, G. Umholtz, A Trophy from the Battle of Chaironeia of 86 B. C., „American Journal of Archaeology”, 96(3), 1992, s. 443-455; A. Jarych, Tropajony jako forma autoprezentacji L. Korneliusza Sulli, „Wieki Stare i Nowe”, nr 17(22), 2022, s. 5-10.
[41] Plut., Sull. 19.5: „Na pomnikach zwycięstwa Sulla umieścił napis z imionami Aresa, Nike i Afrodyty na pamiątkę, że sukces w tej bitwie zawdzięcza sprzyjającemu mu szczęściu w nie mniejszym stopniu niż własnej sprawności i sile”.
[42] Sulla nadał imiona Faustus (F. Cornelius Sulla) i Fausta (Fausta Cornelia) bliźniętom urodzonym ok. 88 r. przed Chr., ze związku ze swoją czwartą żoną Cecylią Metellą (Caecilia Metella).
[43] App., Bell. Civ., 1.11.97: „Spotkałem też gdzieś w jakimś piśmie zdanie, że Sulla w tej uchwale nazwany został Epafrodytem – i to również wydawało mi się prawdopodobne, ponieważ był też nazywany Faustus, a imię to może być bardzo bliskie zarówno imienia Feliks, jak i Epafrodytos”.
[44] App., Bell. Civ., 1.10.93: „Sulla obawiając się o miasto wysłał naprzód czym prędzej swą jazdę, by im przeszkadzała w pochodzie,a sam podążył spiesznie z całym wojskiem i około południa rozłożył się obozem pod bramą Kollińską w okolicy świątyni Afrodyty, podczas gdy i nieprzyjaciele stali już obozem wokół miasta”
[45] RRC nr 359/1, nr 359/2 (Aw.: L·SVLLA, Rew.: IMPER ITERVM).
[46] B. Frier, Augural Symbolism in Sulla’s Invasion of 83, „Museum Notes” (American Numismatic Society), nr 13, 1967, s. 111-118.
[47] L. Morawiecki, Pontificalia Atque Auguralia Insignia and the Political Propaganda in the Coinage of the Roman Republic, „Notae Numismaticae”, nr 1, 1996, s. 37-57.
[48] Plut. Sull. 29.6: ‘ὦ Πύθιε Ἄπολλον, τὸν εὐτυχῆ Σύλλαν Κορνήλιον ἐν τοσούτοις ἀγῶσιν ἄρας λαμπρὸν καὶ μέγαν ἐνταῦθα ῥίψεις ἐπὶ θύραις τῆς πατρίδος ἀγαγών, αἴσχιστα τοῖς ἑαυτοῦ συναπολούμενον πολίταις „Apollinie Pytyjski! Ty, który Sullę Korneliusza Szczęsnego wyniosłeś już w tylu bitwach do sławy i wielkości, chyba nie na to prowadziłeś mnie tutaj, by u bram ojczystego miasta powalić na ziemię i pozwolić mu zginąć najhaniebniej wraz z jego współobywatelami”; Patrz także Emisje wybite przez jego syna Faustusa, na awersie których wyobrażono głowę bogini Diany, zaś legenda rewersu FELIX towarzyszy przedstawieniu siedzącego Sulli, przed którym klęczą władcy mauretańscy Bokchos z gałązką oliwną w ręku i Jugurta mający związane z tyłu obie ręce, RRC nr 426/1 (Aw.: FAVSTVS, Rew.: FELIX); Ikonografia ta została powtórzona przez Trajana, RIC II Trajan, nr 792 (Aw.: FAVSTVS, Rew.: IMP CAES TRAIAN AVG GER DAC P P REST FELIX); patrz także RRC nr 426/2 (Aw.: FEELIX, Rew.: FAVSTVS), gdzie na awersie ukazano głowę Herkulesa, a na rewersie Dianę powożącą rydwanem, trzymającą w ręku lituus; O interpretacji tych monet patrz A. Kluczek, L. Cornelius Sulla in the Roman Numismatic Tradition, [w:] Lucius Cornelius Sulla : history and tradition, red. D. Słapek, I. Łuć, Lublin 2013, s. 145-148); O szczególnym związku Sulli z Apollem Delfickim patrz: Jaczynowska, Główne etapy…, s. 237-238; O znaczeniu proroctw w działaniach Sulli patrz: Ph.A. Stadter, Prophecy and Fortune (τύχη) in Plutarch’s Marius and Sulla, [w:] A Man of Many Interests: Plutarch on Religion, Myth, and Magic. Essays in honour of Aurelio Pérez Jiménez, red. D.F. Leão, L. Roig Lanzillotta, Leiden 2019, s. 114-127.
[49] W 82 r. przed Chr.; Patrz także M.L. Vollenweider, Der Traum des Sulla Felix, „Schweizerische numismatische Rundschau”, nr 39, 1958-1959, s. 22-38.
[50] App., Bell. Civ., 1.11.97: „On sam wysłał bogini wieniec złoty i topór z następującym napisem: ‹‹Dary te Afrodyto, wódz Sulla ci składa w ofierze […] Z nimi cię widział we śnie kroczącą pośród żołnierzy W Marsa przybraną strój,dziarsko dzierżącą broń››.”
[51] App., Bell. Civ., 1.11.97.
[52] Plut., Sull, 34.2.
[53] Szerzej patrz A. Kluczek, Vndiqve victores: wizja rzymskiego władztwa nad światem w mennictwie złotego wieku Antoninów i doby kryzysu III wieku – studium porównawcze, Katowice 2009, s. 105-107.
[54] Przykładowo patrz: RIC II/3 Hadrian, nr 1119-1122, nr 1123-1124 (Aw.: HADRIANVS AVGVSTVS, Rew.: ROMA FELIX COS III P P).
[55] Przykładowo patrz: RIC II/3 Hadrian, nr 1416-1418 (Aw.: HADRIANVS AVG COS III P P, Rew.: ROMA FELIX).
[56] Przykładowo patrz: RIC II/3 Hadrian, nr 2886 (Aw.: HADRIANVS AVG COS III P P, Rew.: FELIX ROMA), nr 3146-3148 (Aw.: HADRIANVS AVGVSTVS P P, Rew.: ROMA FELIX); RIC II/3 Sabina, nr 3201 (Aw.: SABINA AVGVSTA, Rew.: ROMA FELIX).
[57] Tak uważają m.in. M.T. Boatwright, Hadrian and the City of Rome, Princeton 1987, s. 131, przyp. 3; S. Mols, The Cult of Roma Aeterna in Hadrian’s Politics, [w:] The Representation and Perception of Roman Imperial Power: Proceedings of the Third Workshop of the International Network Impact of Empire (Roman Empire, c. 200 B.C. – A.D. 476), Rome, March 20-23, 2002, red. L. De Blois, P. Erdkamp, O. Hekster, G. De Kleijn, S. Mols, Leiden 2003, s. 461; Emisja Hadriana przedstawiająca fasadę świątyni z dziesięciokolumnowym portykiem, lecz legenda rewersu nie zawiera imienia bogini, RIC III/3 Hadrian, nr 2409 (Aw.: HADRIANVS AVG COS III P P, Rew.: SPQR // EX S C).
[58] RIC III/3 Antoninus Pius, nr 543, 664 (Aw.: ANTONINVS AVG PIVS P P TR P COS II, Rew.: ROMAE AETERNAE S C); nr 622a-622c, 623 (Aw.: ANTONINVS AVG PIVS P P TR P COS III, Rew.: ROMAE AETERNAE S C).
[59] RIC III/3 Antoninus Pius, nr 651a- 651b, 652, 673 (Aw.: ANTONINVS AVG PIVS P P TR P COS III, Rew.: VENERI FELICI S C).