O polskiej obecności w Rosji
Początki polskiej obecności na terenie Rosji związane były przede wszystkim z obszarem Syberii, gdzie Polacy pojawili się już w XVII w.
O utworzeniu polskiej diaspory na Syberii można mówić po masowych zesłaniach XIX wieku – po powstaniu listopadowym 1830 r. i styczniowym. Polscy zesłańcy postyczniowi, w drodze na Syberię oprócz niezbędnych rzeczy, zabierali ze sobą książki. Właśnie te książki stanowiły bazę polskich bibliotek – prywatnych, więziennych, jak również bibliotek przy parafiach rzymskokatolickich w miastach tj. Czyta, Irkuck, Krasnojarsk, Wierchnienudińsk (dzisiejsze miasto Ułan Ude), Tobolsk, Tiumeń, Tomsk.
Jednym z głównych ośrodków życia kulturalnego polskiej diaspory na Syberii II połowy XIX wieku stało się miasto Tomsk. W 1832 r. wybudowano w Tomsku kościół. W 1863 r. został on powiększony z powodu wzrostu liczby parafian – w 1868 r. wynosiła ona ok. 14 000 osób, rozsianych na dużym obszarze. Parafia stanowiła centrum kulturalne miejscowej Polonii. Dzięki staraniom księdza Waleriana Gromadzkiego, w Tomsku powstały kościół, biblioteka, czytelnia, szkoła, sierociniec dla polskich dzieci, organizacje charytatywne. Aktywna polską młodzież wydawała gazetę pod tytułem „Świąteczna”, której numery były poświęcone obchodom świąt, o czym świadczy nazwa gazety.
Na początku XX wieku na Syberii zaistniała potrzeba dostępu do najnowszych wydań literatury polskiej, dlatego polską literaturę zaczęto sprzedawać w syberyjskich księgarniach Piotra Makuszyna w Tomsku, a później w innych miastach. Na przykład, w 1902 r. gazeta „Sibirskaja żyzń” często umieszczała ogłoszenia o tym, że sklep Piotra Makuszyna oferuje zgodnie cen warszawskich duży wybór książek w języku polskim: poezję i prozę, książki dla dzieci i młodzieży, dla duchownych; ilustrowane albumy, słowniki polsko-rosyjskie i wiele innego.
Zmiany po 1905 roku
Po rewolucji 1905 roku i tak zwanym „Manifeście tolerancyjnym” cesarza Mikołaja II, zostały rozszerzone prawa społeczności etnicznych w Rosji, aktywnie przebiegał proces powstawania społeczeństw narodowych. Proces ten pokazał dążenie narodów Imperium Rosyjskiego do wyrazu tożsamości kulturowej. Wszystkie stowarzyszenia narodowościowe, które istniały w tym okresie można być podzielić na 2 rodzaje: charytatywne oraz kulturalno-oświatowe.
Te pierwsze, z reguły, powstawały przy instytucjach duchowych i miały na celę: poprawę materialnej i moralnej sytuacji ubogich, utworzenie i utrzymanie schronisk dla dzieci i osób starszych, pomoc dla biednych uczniów. Te drugie służyły do realizacji celów tj. utrzymanie szkół, bibliotek, organizowanie wieczorów literackich i muzycznych.
Na Syberii najbardziej aktywnie działającą organizacją narodowościową była polsko-litewskie stowarzyszenie „Ogniwo” (1906). Do 1920 r. one regularnie organizowało wieczory poświęcone życiu i twórczości polskich poetów, pisarzy, muzyków: F. Chopina, A. Mickiewicza, S. Krasińskiego, H. Sienkiewicza i innych. Organizacja miała własną bibliotekę.
Warto zaznaczyć, że kulturalno-oświatowe i charytatywne organizacje przy parafiach rzymskokatolickich odegrały znaczącą rolę w sprawie propagowania języka ojczystego wśród pokolenia, urodzonego na Syberii. Ze względu na rozproszenie ludności polskiej podobne organizacje pojawiały się, z reguły, w dużych miastach.
W latach 1906-1917 w Krasnojarsku – w stolicy guberni jenisejskiej powstało kilka prywatnych bibliotek polskich. To są biblioteki Jana Żelazowskiego, Władysława Okułowicza i największa biblioteka Henryka Juliana Stępniewskiego , honorowego członka Rady Starszych krasnojarskiego Zebrania społecznego.
W tych bibliotekach znajdowały się książki przywiezione przez zesłańców powstania styczniowego (literatura wydana od 1830 do 1865) oraz literatura wydana na przełomie XIX-XX w.
W 1906 r. w Krasnojarsku zostało założone rzymsko-katolickie stowarzyszenie dobroczynności, przy którym powstała biblioteka publiczna i część woluminów z prywatnych bibliotek zostało przekazanych w latach 1913-1916 do tej nowej biblioteki. O przynależności do tej biblioteki świadczy pieczątka stowarzyszenia oraz pieczęć
– Nie niszcz książki!
Polskie książki znajdowały się również w zbiorach rosyjskich bibliofilów, jak np. w znanej i najbogatszej bibliotece krasnojarskiego kupca Gennadija Judina.
W 1918-1919 r. w Krasnojarsku i Nowosybirsku działały także biblioteki V Dywizji Strzelców Polskich – Biblioteka Zarządu okręgu kulturalno-oświatowego I pułku im. Tadeusza Kościuszki oraz „OC. Polskiego wojennego komitetu w Rosji”.
Warto podkreślić, że książki z tej biblioteki były czytane o czym świadczą napisy – jak np. „Piotr Zabłocki”, „Julia Jakubowicz” lub „ to nie warto w ogóle czytać”.
Po rewolucji październikowej i zamknięciu Rzymsko-katolickiego Stowarzyszenia dobroczynności większość woluminów z biblioteki zostało przekazanych do Polskiej Biblioteki przy Jenisejskim gubernialnym wydziale oświaty ludowej, o tym świadczą dwie pieczęci – Stowarzyszenia dobroczynności i Polskiej Biblioteki.
Na początku XX wieku polskie zbiory nierzadko przekazywano do zbiorów miejscowych i publicznych bibliotek, które stanowiły niemałą część archiwum bibliotek syberyjskich wydziałów Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego oraz miejscowych muzeów krajoznawczych.
Przykładem temu może służyć obecność polskich zbiorów w składzie Biblioteki Naukowej Muzeum Krajoznawczego miasta Kiachta oraz Regionalnego Muzeum Krajoznawczego im. Mikołaja Martijanowa w Minusińsku.
Muzeum i Biblioteka w Minusińsku
Pod koniec XIX w. Minusińsk staje się prawdziwą „stolicą” Polonii Południowej Syberii. Dużą rolę jednoczącą wśród Polaków w tym niewielkim kupieckim mieście odgrywało muzeum, założone przez Mikołaja Martjanowa.
Krajoznawcze Muzeum w Minusińsku założone zostało w 1877 r. Muzeum to łączy bardzo ścisła więź z Polakami i Polską. Założyciel muzeum Mikołaj Michajłowicz Martjanow urodził się w 1844 r. w rodzinie leśniczego strażnika guberni wileńskiej. Matka Mikołaja Martjanowa była Polką. Otrzymawszy w 1872 r. tytuł prowizora Martjanow dostaje pracę w aptece Kazania. Jednak zainteresowania młodego uczonego naukami przyrodniczymi skłaniają go do decyzji o dobrowolnym wyjeździe na Syberię. W Minusińsku Mikołaj Martjanów znalazł swoich zwolenników, wśród których również byli Polacy.
Minusińska biblioteka przy muzeum, jedna z pierwszych publicznych bibliotek na Syberii, została otwarta na początku 1878 r. Podobnie jak i muzeum, biblioteka ta założona została dzięki prywatnym środkom. Na początku XX wieku w. księgozbiór liczył już ponad 20 000 książek, obecnie – ponad 100 000 egzemplarzy. W większości książki były darowane przez autorów, towarzystwa naukowe oraz prywatne osoby, tylko znikoma część była zakupywana. Nic dziwnego, że największym księgozbiorem w języku obcym jest zbiór literatury w języku polskim. Obecnie polski księgozbiór liczy 1051 egz., z nich książki – 592, pozostałe 459 egz. – czasopisma i gazety. Wśród ofiarodawców zesłaniec polityczny Gleb Krzyżanowski, który podarował muzeum ponad 44 książek, Wiktor Kurnatowski – 27 książek, Mikołaj Podwysocki z Jenisejska oraz przedstawiciele rodzin Wojciechowskich i Korzeniowskich, felczer Jan Różański (książki oznaczone imiennym ekslibrisem).
Najwięcej prac z towarzystw naukowych nadsyłano z Uniwersytetu Warszawskiego i Państwowego Muzeum Zoologicznego w Warszawie. Znaczną część polskiej literatury otrzymano od Eugeniusza Sawienkowa, który w latach 1900-1907 pracował w Warszawie, później był dyrektorem muzeum minusińskiego w latach 1908-1911.
Z przekazanych im książek znajduje się najstarsza w księgozbiorze polskim – „Szachy grać przez Fieldinga”, wydana we Wrocławiu w 1809 r. Nierzadko swoje publikacje do biblioteki Muzeum przekazywali polscy naukowcy, pracujące na Syberii. Swoje naukowe opracowania z dedykacją dla dyrektora Martjanowa przekazali Maksymilian Marks z Jenisejska i Julian Talko-Hryncewicz z Kiachty.
Wśród polskiej literatury pięknej pierwsze paryskie wydania Adama Mickiewicza. Książki te wydawane były przeważnie w Warszawie, Krakowie, Lwowie oraz w Sankt Petersburgu. Wśród czasopism są takie periodyki jak np. „Ateneum”, „Ziemia”, „Widnokrąg”, „Przegląd Tygodniowy”, „Życie Polskie”, „Myśl polska” oraz wydawana w Piotrogrodzie w latach 1915-1917 gazeta „Głos Polski”. Polską literaturę kompletowano w bibliotece nawet do 1939 r., późniejszych wydań literatury w języku polskim jest kilka.
Gdzie polskie zbiory trafiały po rewolucji październikowej?
Większość z ocalałych po rewolucji i wojnie domowej 1917-1919 r. zbiorów zostało przekazanych do Krasnojarskiej krajowej biblioteki uniwersalnej, obecnie to 1 200 woluminów, wśród których takie wydania jak Biblia 1726 r., dzieła Henryka Sienkiewicza, Józefa Kraszewskiego i Elizy Orzeszkowej. Polskie książki z biblioteki Judina przekazał wnuk znanego kupca – Aleksiej Judin.
W 1987 r. część książek – 316 egz. przekazano do biblioteki krasnojarskiej filii muzeum Włodzimierza Lenina, obecnie – to Krasnojarskie Kulturalno-Historyczne Centrum Muzealne. Więc razem ze zbiorem Krasnojarskiej krajowej biblioteki uniwersalnej liczba polskich książek w Krasnojarsku wynosi 1516 egzemplarzy.
W 2006-2007 z inicjatywy „Kongresu Polaków w Rosji” oraz wsparciu finansowym Fundacji „Pomoc Polakom na Wschodzie” zbiory w Krasnojarsku razem ze zbiorem w Minusińskim Muzeum Krajoznawczym zostały opisane i skatalogowane. Katalog i opis zostały wydane jako oddzielna dwujęzyczna publikacja pt. „Książka polska w Kraju Nadjenisejskim”, Abakan 2008, ss. 124., pod redakcją Sergiusza Leończyka.
Zbiór ten zawiera katalogi i informacje dotyczące polskich księgozbiorów z 3 bibliotek na terenie największego we współczesnej Rosji regionu – Kraju Krasnojarskiego. Są to informacje z Biblioteki Naukowej Krasnojarskiego Kulturalno-Historycznego Centrum Muzealnego (była filia Muzeum Lenina), Krasnojarskiej Obwodowej Biblioteki Państwowej oraz Naukowej Biblioteki Regionalnego Muzeum Krajoznawczego im. N. M. Martjanowa w Minusińsku.
dr hab. Sergiusz Leończyk
Autor jest profesorem uczelni w Instytucie Historii UPH w Siedlcach