Oranżeria, jaka jest, każdy widzi. Ta parafraza znanego powiedzenia x. Benedykta Chmielowskiego opisującego konia zdawałoby się, że mogłaby zamknąć potrzebę architektonicznych rozważań nad kształtem tej wyjątkowej budowli. Od wybudowania w początkach lat 60-ych XVIII wieku, aż po dziś dzień, wygląda tak samo.
” Mimo braku bliższych danych odnoszących się do dziejów budowy oranżerii w parku radzyńskim-jednej z piękniejszych w Polsce-jest ona bez wątpienia również dziełem Jakuba Fontany. Stanowi budynek, założony na rzucie dwóch krzyżujących się prostokątów, fasadą zwrócony na południe.” – pisała Aldona Bartczakowa w swojej znakomitej książce pt.”Jakub Fontana -architekt warszawski XVIII wieku”.
– Tak? Potrzymaj mi kielich z wybornym tokajem – rzecze na to Anton Mayer von Heldensfeld i zaczyna kreślić mapę Radzynia u początku wieku XIX.
Wspomniana rękopiśmienna mapa obszaru III zaboru austriackiego przedstawiająca między innymi Radzyń powstała w latach 1801-1804 pod kierunkiem pułkownika Antona Mayera von Heldensfelda. Wykonana została w skali 1:28 800, więc na tyle dokładnie, że jest cennym źródłem pokazującym ukształtowanie miasta i okolicy, nie tylko u progu XIX wieku, ale również drugiej połowy wieku XVIII- go.
Jak zatem została przedstawiona w rzucie oranżeria, która pełniła również- jak wskazują niektóre przekazy- funkcję teatru? Prostokąt. Rodzi się kolejne pytanie: czy to pomyłka kartografa? A może to, co widzimy współcześnie, czyli część budynku na osi północ-południe to późniejsza dobudówka? Zainteresowanym osobom polecamy spacer wokół oranżerii, bo coś nam się wydaje, że kartograf się nie pomylił. Jeśli była przebudowa, to kiedy? Najbardziej prawdopodobny okres to wiek XIX. Od czego jednak są badania architektoniczne zabytkowych budynków, które wyjaśniają wiele wątpliwości, a czasem rzucają nowe, zaskakujące światło na proces budowy i ewentualnych faz przebudowy?
Czy radzyński pałac przy okazji rewitalizacji doczekał się kompleksowych badań architektonicznych, które wyjaśniłyby proces budowy poszczególnych założeń, począwszy od XV wieku? Lepszej okazji nie będzie. Wkrótce się przekonamy.
[ tak, wiemy – fortyfikacje bastionowe. To może innym razem 
]
]Archiwalne zdjęcie oranżerii w widoku od strony zachodniej pochodzi książki „Radzyń Podlaski. Miasto i rezydencja.”
