Archiwum Państwowe w Lublinie Oddział w Radzyniu Podlaskim zaprasza do obejrzenia wystawy poświęconej odciskom pieczętnym, które odnaleźć można na dokumentach przechowywanych w Radzyniu. Stanowią one doskonałe źródło do historii regionu. W przypadku pieczęci urzędowych wskazują hierarchę urzędów oraz przynależność państwową poszczególnych miejscowości w czasach zaborów i po odzyskaniu niepodległości. Pieczęcie prywatne przybliżają losy poszczególnych majątków oraz osoby ich właścicieli.

Pieczęć to od najdawniejszych czasów znak władzy fizycznej lub prawnej, uwierzytelniający dokument, obok podpisu, lub zamiast niego. Wyciskana była za pomocą stempla w materiale plastycznym tj. glina, wosk, lak lub barwiącym (tusz, sadza), w papierze lub metalu.
W starożytności pieczęcie służyły jako znak rozpoznawczy lub element zamykający różne przedmioty. W średniowieczu stały się przede wszystkim środkiem reprezentującym dysponenta. Podobnie jak dziś, najważniejszym ich celem było nadanie mocy prawnej wystawianym dokumentom. Ważniejsze akta, spisywane na zdobionym pergaminie, uwierzytelniano pieczęcią większą woskową. Odcisk pieczęci przywieszano do dokumentów na barwionych sznurach lub taśmach. Akta spisywane na papierze poświadczano pieczęciami wyciskanymi w cieście lub wosku przez papier (pieczęcie opłatkowe) albo wytłaczano bezpośrednio w papierze. W wieku XVIII licznie występują tak zwane pieczęcie suche, wytłoczone wprost na papierze dokumentu bez żadnego podkładu. Stosowano lak i tusz.

Proces przybierania herbów przez miasta na ziemiach polskich rozpoczął się w 2 połowie XIII wieku i był nieodłącznie związany z otrzymywaniem praw miejskich. Pieczęć – najważniejszy sposób uwierzytelniania aktów prawnych niezbędna była do należytego funkcjonowania organów miasta. W miastach prywatnych szczególnie atrakcyjne były obrazy pieczęci nawiązujące do właściciela. Symbol rodu – herb, lub przedstawienie miejsca, z którego zarządzano dobrami przypominała o dziedzicu, jago prawach własnościowych i sądowych. Posesor – dziedzic wyrażał zgodę na wykonanie pieczęci, miał więc możliwość wpływania na wyobrażenie pieczętne.
W pieczęciach miejskich z XIV –XVII wieku oraz I połowy wieku XVIII posługiwano się językiem łacińskim. Legendy składały się najczęściej z kilku określeń: „sigillum” lub skrót, słowo dysponujące dysponenta pieczęci – „civitas” lub „oppidum”. Napis kończyła nazwa ośrodka. Do takich pieczęci możemy zaliczyć zachowane odciski pieczęci Radzynia. (Ilustracja 1) Pieczęć Radzynia wspomina wydawnictwo „Pieczęcie i herby miejscowości woj. lubelskiego” przywołując odcisk zachowany w zbiorach krakowskich z 1729 r. W zasobie radzyńskiego Archiwum zachowało się kilka odcisków dawnej pieczęci. Wszystkie znajdują się na dokumentach dotyczących spraw własnościowych mieszkańców miasta.
Okres przypadający na koniec wieku XVIII, po Sejmie Czteroletnim, to lata, kiedy legendy pieczęci pisano w języku polskim. W Radzyniu wciąż jednak posługiwano się dawną pieczęcią. Pochodzące z 1798 i 1799 r. odciski pieczętne są tego dowodem.

W wyniku III rozbioru Polski ziemia radzyńska znalazła się pod panowaniem austriackim. Władze zaborcze wprowadziły zmiany w podziale administracyjnym. Podstawową jednostką administracyjną był cyrkuł, ze starostą (Kreishauptman) na czele. W terenie mniejszymi jednostkami wykonawczymi były magistraty (jako organ urzędu miejskiego większych miast) i dominium (jako organ zarządu wiejskiego, również miast mniejszych). Dominium składało się z jednej albo kilku wsi należących do jednego lub kilku właścicieli. Właściciel dominium sprawował władzę administracyjną i sądowniczą z tytułu przysługującej mu zwierzchności nad poddanymi.

Z okresu zaboru austriackiego pochodzi pieczęć Dominium Radzyńskiego. (Ilustracja 2.) Prezentowany odcisk znajduje się na dokumencie dotyczącym sprzedaży gruntu w Radzyniu, wystawionym przez władze Dominium w 1806 r. Dobrze widoczny wizerunek odsyła do właścicielki miasta i dóbr radzyńskich w latach 1802-1823 – Anny z Zamoyskich Sapieżyny. Legenda pieczęci brzmi *PIECZĘĆ JURYSDYKCJI DOMINIALNEJ RADZYŃSKIEJ. Wizerunek pieczęci to herb Jelita Zamoyskich, rodziny, z której wywodziła Anna Sapieżyna

Granicę w dziejach miejskich pieczęci herbowych stanowi rok 1811. Wtedy właśnie władze Księstwa Warszawskiego wprowadziły zakaz używania przez miasta własnych herbów, a tym samym i pieczęci herbowych. Zostały one zastąpione przez pieczęcie z herbem ogólnopaństwowym.
Pieczęcie urzędowe posiadały wizerunek herbu Księstwa Warszawskiego, który tworzyła tarcza dwudzielna z herbem Saksonii i z Orłem Białym koronowanym. Tarcza z godłami ułożona była na gronostajowym płaszczu (namiocie herbowym) zwieńczonym zamkniętą koroną. Herb saski tworzyło dziesięć pasów czarnych i złotych ułożonych przemiennie, na których znajdowała się korona zielona. Oficjalny herb Księstwa stosowano na pieczęciach władz centralnych, sądów, urzędów zaufania publicznego (np. notariuszy) i parafialnych. Jako przykład herbu z okresu Księstwa Warszawskiego posłużyły odciski pieczęci notariusza urzędującego na terenie powiatu radzyńskiego – Jana Sarysza Mnińskiego.
Wizerunek pieczęci obowiązywał jedynie kilka lat. W pierwszej połowie 1813 r., po wkroczeniu wojsk rosyjskich na obszar Księstwa kontrolę nad urzędami przejęli Rosjanie. W czerwcu tego roku Rada Najwyższa Tymczasowa przyjęła decyzję o zmianie herbu. W miejsce godła sasko-polskiego wprowadzono Orła Białego. Nowy herb tworzyła tarcza o kroju zbliżonym do szwajcarskiej z Orłem Białym koronowanym.

Z okresu Księstwa Warszawskiego pochodzi również pieczęć Wójta Gminy Radzyńskiej. Zachowany wizerunek pochodzi z dokumentu z 1815 r. W przypadku urzędów miejskich stemple stosowane w okresie Księstwa Warszawskiego posiadały wyobrażenie Orła Białego. Funkcjonowały również znaki przedrozbiorowe. W przypadku pieczęci gminy radzyńskiej herb przedstawiał Orła ułożonego na płaszczu herbowym zwieńczonym zamkniętą koroną. (Ilustracja 3) Wspomniany znak obowiązywał prawdopodobnie od początku istnienia Księstwa do czasu powstania Królestwa Kongresowego.

W powstałym w 1815 r. Królestwie Polskim związanym z Cesarstwem Rosyjskim osobą monarchy wyobrażenie stosowanych pieczęci tworzył czarny orzeł imperialny z dwoma głowami i rozpiętym na piersi namiotem herbowym, na którym położono Orła Białego. Herb ten w modyfikowanych wersjach rysunkowych z lat 1832, 1842, 1858 obowiązywał do roku 1869. W sierpniu 1818 r. Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych wydała polecenie o zgromadzeniu i zniszczeniu stempli stosowanych przez dawne władze.
Oficjalny herb Królestwa Kongresowego znalazł się więc na pieczęciach urzędów centralnych oraz administracji lokalnej. Na wystawie prezentowane są odciski stempli stosowanych przez władze miasta Radzynia, władze sądowe oraz urzędników na terenie powiatu radzyńskiego. Legendy pieczęci w Królestwie Polskim przekazywały dwie informacje, o dysponencie pieczęci i przynależności administracyjnej. (Ilustracja 4)

Herb Królestwa Polskiego ulegał modyfikacjom. W 1842 r. usunięto płaszcz herbowy a tarcza herbowa z Orłem Białym została położona bezpośrednio na piersi dwugłowego orła Romanowów. Wygląd taki znajdziemy na pieczęci Magistratu miasta Radzynia z 1848 r. (Ilustracja 5)

W ramach represji po powstaniu styczniowym likwidacja autonomii Królestwa wiązała się również z likwidacją odrębnego godła. Znakiem obowiązującym na ziemiach polskich na mocy rozporządzenia Komitetu Administracyjnego Królestwa Polskiego z 17 lutego 1868 roku stało się godło Rosji. Herby symbolizujące prowincje cesarstwa umieszczono na skrzydłach dwugłowego orła, a jego pierś przykrywała tarcza ze Św. Jerzym zabijającym smoka. Obowiązek posługiwania się pieczęcią z herbem państwa został nałożony na duże miasta, urzędy państwowe i samorządowe. W przypadku Radzynia, dokumenty archiwalne zachowały odcisk pieczęci Magistratu z 1915 r. Legenda to napis w języku rosyjskim: *Магистрать гор. Радина Люблинской губерніи, od 1868 r. na pieczęciach językiem obowiązkowym był bowiem rosyjski.

W przypadku gmin i ich pieczęci sprawę rozstrzygnął car Aleksander II wydając postanowienie z 14/26 lutego 1870 r., na mocy którego zmieniono wyobrażenia niektórych pieczęci urzędowych. Zarządy gmin, mniejszych miast oraz dozorów kościelnych posługiwały się pieczęciami z wizerunkiem herbu właściwej guberni.

Po odzyskaniu niepodległości w godle Państwa znalazł się ponownie Orzeł Biały. Jego wizerunek przypominał orła Stanisława Poniatowskiego. Wzór wprowadzony ustawą sejmowa z 1919 r. obowiązywał do 1927 r. Wprowadzono wówczas nową wersję herbu, według projektu Zygmunta Kamińskiego. Zmiany uwzględniły m.in. usuniecie krzyża z korony, układ skrzydeł.

W aktach przechowywanych Archiwum w Radzyniu Podlaskim odnaleźć można również odciski pieczęci, którymi posługiwała się miejscowa Parafia Rzymskokatolicka p.w. Św. Trójcy.

Na wystawie prezentowane są odciski pieczęci Radzynia i okolicznych gmin, urzędów i urzędników z XVIII, XIX i XX wieku. Prezentowane pieczęcie pochodzą przede wszystkim z dziewiętnastowiecznych akt notarialnych i hipotecznych z terenu powiatu radzyńskiego. Uzupełnieniem są tu akta miejskie wytworzone przez Magistrat w Radzyniu w okresie 1918-1939.