Siły Zbrojne Komitetu Wyzwolenia Narodów Rosji

Powstanie Sił Zbrojnych Komitetu Wyzwolenia Narodów Rosji wiązało się z postacią Andrieja Własowa. Urodził się w 1901 r. w wielodzietnej rodzinie chłopskiej. Uczęszczał do seminarium duchownego w Niżnym Nowogrodzie, jednakże rewolucja bolszewicka przerwała jego naukę, następnie zaczął się uczyć w średniej szkole rolniczej, a w 1919 r. został zmobilizowany do Armii Czerwonej, z którą już związał znaczną część swojego życia[23]. Walczył w 2. Dywizji Dońskiej przeciwko oddziałom Antona Denikina w okolicach rzeki Don, a następnie z siłami Piotra Wrangla na Krymie[24]. Po wojnie domowej pozostał w Armii Czerwonej jako dowódca kompanii, później awansował na dowódcę batalionu. W 1930 r. wstąpił do Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego. Jesienią 1938 r. Własow został wysłany do Chin, gdzie współpracował z grupą doradców wojskowych pod dowództwem Czang Kaj-szeka w celu utworzenia sojuszu sił Kuomintangu i komunistów chińskich wymierzonego w Japonię[25]. Na początku operacji Barbarossa był dowódcą 4 Korpusu Zmechanizowanego, który miał za zadanie obronę Lwowa, a następnie dowodził 37. Armią, która broniła Kijowa[26]. Mimo okrążenia przez Wehrmacht Własow zdołał się przebić. Brał udział w obronie Moskwy i dowodził 20. Armią. Za zasługi został awansowany na stopień generała lejtnanta oraz otrzymał Order Czerwonego Sztandaru[27]. 7 stycznia 1942 r. rozpoczęła się tzw. operacja lubańska. Oddziały 2. Armii Uderzeniowej należącej do Frontu Wołchowskiego, utworzonego w celu zatrzymania niemieckiej ofensywy na Leningrad oraz późniejszego kontrnatarcia, z powodzeniem przedarły się przez wrogą obronę, tworząc wyrwę na kilkadziesiąt kilometrów[28]. W marcu 1942 r. generał Własow trafił do Frontu Wołchowskiego jako zastępca dowódcy i w kwietniu objął dowództwo nad 2. Armią Uderzeniową, odpierając niemieckie kontrataki do 24 czerwca – w tym dniu wydał rozkaz, aby żołnierze przebijali się w małych grupach we własnym zakresie[29]. 12 lipca został wzięty do niewoli.

3 sierpnia 1942 r. Własow wysłał list do władz niemieckich, w którym zaproponował utworzenie Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej z jeńców wojennych i członków rosyjskiej emigracji, argumentując to niechęcią społeczeństwa sowieckiego do reżimu Stalina[30]. Własow został przeniesiony do berlińskiego obozu jenieckiego, a następnie do Dahlen, gdzie podlegał aresztowi domowemu. Później został przeniesiony do centrum Propagandy Wehrmachtu w Berlinie, gdzie spotkał się m.in. z członkami Ludowo-Pracowniczego Związku Solidarystów Rosyjskich[31]. Utworzono tam tzw. Komitet Rosyjski, w skład którego miał wejść Własow jako przewodniczący, Wasilij Małyszkin, jako sekretarz, oraz Gieorgij Żylenkow i Miletij Zykow. Nie został on jednak oficjalnie uznany przez Niemcy za organ nowej władzy rosyjskiej[32]. 27 grudnia 1942 r. komitet ten podpisał tzw. deklarację smoleńską, według której koniecznym było zbudowanie nowej, demokratycznej Rosji bez Stalina i komunizmu[33]. Ministerstwo Rzeszy do spraw Okupowanych Terytoriów Wschodnich pod kierownictwem Alfreda Rosenberga nakazało rozpowszechnianie tego dokumentu po stronie sowieckiej w celu spowodowania zwiększenia liczby dezercji w sowieckiej armii. Kpt. Wilfried Strik-Strikfeldt zalecił jednak pilotowi mającemu rozrzucać ulotki zrzucić je na obszary zajmowane przez wojska niemieckie[34]. Uważał on, że bardziej skuteczne będzie zachęcanie ludności na terenach zajętych przez wojska niemieckie do pomocy Wehrmachtowi, było to według niego bardziej prawdopodobne niż ucieczka żołnierzy z Armii Czerwonej. Kontynuacją tych działań była operacja pod kryptonimem „Silberstreif[35]”.

Pierwszą jednostką w ramach Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej miała być złożona z żołnierzy płk. Władimira Gila-Rodionowa tzw. Gwardyjska Brygada ROA. Utworzono ją niedaleko Pskowa 22 maja 1943 r., dowództwo nad nią objął służący podczas wojny domowej w Rosji w oddziałach Bułak-Bałachowicza, późniejszy działacz faszystowski Siergiej Iwanow[36]. Liczyła 650 żołnierzy i walczyła z sowiecką partyzantką[37]. 22 czerwca 1943 r. w Pskowie brała udział w paradzie wojskowej. W listopadzie 1943 r. 150 jej żołnierzy przyłączyło się do partyzantów sowieckich, wskutek czego brygada została rozwiązana[38].

W miejscowości Dübendorf w lutym 1943 r. została utworzona szkoła przygotowująca przyszłych propagandystów, którzy po kursie mieli krzewić wśród jeńców postawy antybolszewickie i przygotowywać przyszłych żołnierzy do walki w szeregach Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej[39]. Program szkolenia był podzielony na 3 działy. Pierwszy z nich był poświęcony w całości państwu niemieckiemu, przedstawiano w nim krótką historię Niemiec, ruchu narodowosocjalistycznego oraz jego założenia, a także ówczesną sytuację polityczno-gospodarczą Rzeszy Niemieckiej[40]. W drugim dziale była zawarta krótka historia Rosji, sytuacja polityczna w Związku Sowieckim i krytyka ustroju komunistycznego, przedstawiono w nim także relacje angielsko-rosyjskie i sowiecko-niemieckie. W obu działach poświęcono również kilka podpunktów osobom narodowości żydowskiej. W trzecim dziale natomiast przyszłym propagandystom przedstawiono główne założenia rosyjskiego ruchu antykomunistycznego[41]. Propagandyści byli rekrutowani z oddziałów Hilfswillige.

Ciekawym przykładem działalności propagandowej w ramach Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej jest „Piesennik Dobrowolca” (Śpiewnik Ochotnika) wydany w 1943 r. w Narwie[42]. Była to broszurka zawierająca rosyjskie pieśni ludowe i wojskowe, zarówno te z czasów carskich, jak i powstałe na potrzeby ROA. Najbardziej znanym utworem jest hymn ROA „My idiom szyrokimi polami” (My idziemy szerokimi polami) autorstwa Anatolija Flaume używającego pseudonimu Fropow[43]. Marsz ten był regularnie transmitowany w radiu na terenach znajdujących się pod kontrolą Niemiec.

Własow zaczął wygłaszać przemówienia do ludności rosyjskiej, cieszące się dużą popularnością.

Z zachowanych relacji o tych przemówieniach wynika, że koncentrował się wciąż na tych samych i wywierał ogromne wrażenie na wielu, nawet spośród tych, którzy krytycznie odnosili się do jego działań. Po raz kolejny podkreślał, że Rosja nie powinna pozwolić na jakikolwiek rodzaj obcej dominacji. Naród niemiecki w sojuszu z Rosjanami winien pomóc im w obaleniu dyktatury Stalina, dokładnie tak jak w swoim czasie Rosjanie pomogli Niemcom pozbyć się Napoleona. Wyjaśniał, że Stalin używał rozlicznych metod, by oszukać lud co do swoich prawdziwych zamiarów i podkreślał, że nie można dać się zwieść tym kłamstwom. Nacjonalizm Własowa był niezwykle mocny, co więcej – nie czynił on żadnych starań, by ukryć go przed miejscowymi władzami. Na jednym z wieców spytał wprost tłumu zgromadzonych, czy chcą stać się niewolnikami Niemców. Odpowiedział mu ryk „Nie”[44].

Generał opublikował także list „Dlaczego zdecydowałem się na walkę z bolszewizmem”, w którym opisuje zmianę swojego stosunku do władz Związku Sowieckiego i wzywa w nim ludność rosyjską do dołączenia do jego walki z bolszewizmem[45]. Hitler jednak nie chciał przeceniania rosyjskiego ruchu wyzwoleńczego i 1 lipca 1943 r. na konferencji w Berghof nakazał wstrzymanie działalności politycznej Własowa[46].

Dopiero z inicjatywy Heinricha Himmlera Własow mógł ponownie rozpocząć działalność[47]. Niemcy zezwolili na utworzenie Komitetu Wyzwolenia Narodów Rosji (KONR), który miał reprezentować wszystkie narody zamieszkujące Rosję oraz podległych mu dwóch dywizji. 14 listopada 1944 r., oprócz utworzenia KONR, został ogłoszony tzw. Manifest Praski KONR[48]. Zawierał on odezwę do narodów zamieszkujących ZSRS. Oskarżano w nim bolszewików o zbrodnie dokonywane na tych nacjach. W manifeście zawarto cele KONR takie jak: obalenie dyktatury Stalina, podpisanie „honorowego” pokoju z Niemcami i przywrócenie praw narodom zamieszkującym ZSRS uzyskanych po rewolucji lutowej[49]. Nowym ustrojem Rosji miała być demokracja, gospodarkę centralnie planowaną miano zastąpić mechanizmami rynkowymi, a ziemie należące do kołchozów obiecywano przekazać chłopom[50]. Prócz tego w manifeście zawarto m.in. postulaty o ludowo-pracowniczym charakterze nowego państwa rosyjskiego, likwidacji aparatu przymusu, bezpłatnej edukacji i służby zdrowia, wolności słowa i swobody wyznawania swojej religii, równouprawnieniu kobiet czy o amnestii dla więźniów politycznych. W manifeście zabrakło wątków antysemickich, głównym wrogiem byli komuniści oraz Stany Zjednoczone i Wielka Brytania[51].

23 listopada 1944 r. wydano rozkaz o utworzeniu 1. Dywizji Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej (600. Dywizji Piechoty Wehrmachtu), której dowódcą został pułkownik Siergiej Buniaczenko, natomiast 17 stycznia 1945 r. rozkaz o utworzeniu 2. Dywizji ROA (650. Dywizji Piechoty Wehrmachtu) pod dowództwem pułkownika Grigorija Zwieriewa[52]. 1. Dywizja ROA była złożona z hiwisów służących poprzednio na froncie zachodnim oraz żołnierzy Rosyjskiej Wyzwoleńczej Armii Ludowej Bronisława Kamińskiego. Liczyła ona 18 tys. ludzi, a jako uzbrojenie posiadała 35 dział piechoty, 54 haubice, 79 moździerzy, 9 czołgów T-34, 10 dział samobieżnych „Hetzer”, kilka samochodów pancernych BA-10, 20 miotaczy ognia oraz 539 karabinów maszynowych różnego typu[53]. 2. Dywizja ROA liczyła 12 tys. żołnierzy pochodzących, tak jak w przypadku 600. Dywizji Piechoty, z pozostałości oddziałów Hilfswillige z frontu zachodniego oraz ze szkoły oficerskiej ROA i obozów jenieckich[54]. Planowano utworzenie 3. Dywizji ROA pod dowództwem pułkownika Samuiła Kojdy, co się jednak nie udało. Później do sił zbrojnych KONR dołączyła większość pozostałych jednostek rosyjskich. 19 stycznia 1945 r. rozkazem Marszałka Rzeszy Hermanna Göringa zostały utworzone Wojenno-Powietrzne Siły ROA, następnie dowództwo nad tą jednostką przekazano Własowowi, który mianował pułkownika Wiktora Malcewa ich dowódcą[55]. Na swoim wyposażeniu posiadała 3 samoloty bliskiego rozpoznania Fieseler Fi 158, 12 lekkich bombowców Junkers Ju 88, 2 samoloty transportowe Junkers Ju 52, 12 samolotów myśliwskich Messerschmitt Me-109 w wersji G 10 i 10 samolotów do celów szkoleniowych[56]. Siły powietrzne ROA posiadały również na swoim stanie 2 samoloty odrzutowe Messerschmitt Me-262[57].

2 lutego 1945 r. Brygada Przeciwpancerna „Russland” pod dowództwem podpułkownika Michaiła Gałkina rozpoczęła zajmowanie przyczółka na wschodnim brzegu rzeki Odry. W walkach brał udział również złożony z Rosjan 1604. Pułk Grenadierów[58]. W marcu 1945 r. 1. Dywizja ROA rozpoczęła marsz w kierunku Szczecina w celu wsparcia dowodzonej przez generała Theodora Bussego 9. Armii, wchodzącej w skład Grupy Armii „Wisła” dowodzonej przez Heinricha Himmlera[59]. Na spotkaniu KONR w Karlowych Varach ustalono, że wszystkie rosyjskie oddziały powinny zostać zgrupowane w austriackiej części Alp. Liczono też na wojnę między Związkiem Sowieckim a aliantami zachodnimi, których ROA miałaby wspomóc[60]. 6 kwietnia 1945 r. 1. Dywizja ROA dostała rozkaz ataku na sowieckie pozycje na Odrze i 13 kwietnia Buniaczenko rozpoczął natarcie, które zostało jednak powstrzymane przez silny ogień z pistoletów automatycznych i karabinów maszynowych[61]. Mimo sprzeciwu oficerów niemieckich, Buniaczenko zarządził odwrót na południe w celu połączenia się z innymi jednostkami rosyjskimi. 10 kwietnia 1945 r. w kierunku Czeskich Budziejowic oraz Linzu zostały skierowane 2. Dywizja ROA i pozostałe jednostki podległe KONR[62]. 1. Dywizja ROA maszerowała przez okolice Drezna i przekroczyła rzekę Łabę. W wyniku spotkania Buniaczenki z feldmarszałkiem Ferdinandem Schörnerem zmieniono plan i dywizję skierowano w kierunku Brna w Czechosłowacji, gdzie miała walczyć z oddziałami Armii Czerwonej[63]. 30 kwietnia 1945 r. w okolicy Zwiesel część jednostek należących do Sił Zbrojnych KONR poddała się wojskom amerykańskim[64].

W Czechosłowacji ROA nawiązała kontakty z czeskim ruchem oporu, któremu obiecano pomoc w wyzwoleniu Pragi spod okupacji niemieckiej, w ten sposób chciano ocieplić wizerunek rosyjskiego ruchu wyzwoleńczego[65]. 5 maja 1945 r. żołnierze ROA dotarli do przedmieść Pragi, a 6 maja zaatakowali wojska niemieckie, w trakcie walk poległo 300 żołnierzy Buniaczenki[66]. Do Pragi dotarł amerykański oddział zwiadowczy, który miał sprawdzić, czy partyzantom była potrzebna pomoc. Jego kapitan poinformował dowództwo ROA o przekazaniu wpływów w Czechach Związkowi Sowieckiemu przez Stany Zjednoczone[67]. W tym samym dniu nowo powstały rząd czeski oświadczył, że nie prosi wojsk KONR o pomoc ani nie popiera ich walki. Czekając na przybycie Armii Czerwonej zaoferował również Buniaczence, że wstawi się za jego żołnierzami, gdy ci poddadzą się Sowietom[68]. 7 maja 1945 r. 1. Dywizja Sił Zbrojnych KONR wyruszyła z Pragi na południe, mając nadzieję na nawiązanie kontaktu z armią USA oraz uniknięcie repatriacji do Związku Sowieckiego, natomiast 2. Dywizja ROA znajdowała się w Austrii i poddała się wojskom USA 6 maja[69]. Czeska partyzantka zabiła i pojmała kilku wyższych oficerów ROA, oddając ich w ręce sowieckie. 10 maja 1945 r. 1. Dywizja ROA poddała się 3. Armii Amerykańskiej, nie została jednak wpuszczona do amerykańskiej strefy okupacyjnej[70]. Dowództwo ROA wydało rozkaz o rozproszeniu się i ucieczce na własną rękę, około 10 tys. ludzi zostało pojmanych przez żołnierzy sowieckich lub czeskich partyzantów, reszcie udało się przedostać do strefy amerykańskiej, ale duża część z nich została wydana komunistom[71].

W Związku Sowieckim żołnierze i kadra oficerska armii Własowa została surowo ukarana, znaczna część została poddana karze śmierci lub zesłaniu do łagru. Gen. Własow i 11 innych osób zostało skazanych na karę śmierci poprzez powieszenie. Postawiono im zarzuty zdrady, działalności terrorystycznej przeciwko ZSRS i szpiegostwa na rzecz III Rzeszy[72]. 2 sierpnia 1946 r. dokonano egzekucji na gen. Własowie[73].

___

[23] W. I. Fiłatowicz, Własowszczina. ROA: biełyje piatna, Moskwa 2005, s. 12.

[24] C. Andreyev, Generał Własow i rosyjski ruch wyzwoleńczy, Warszawa 1990, s. 15-16.

[25] Ibidem, s. 17.

[26] A. Kolesnik, ROA – Własowskaja Armija. Sudiebnoje dieło A. A. Własowa, Charków 1990, s. 11.

[27] C. Andreyev, op. cit., s. 17.

[28] Ibidem, s. 21-22.

[29] A. Kolesnik, op. cit., s. 11.

[30] Ibidem.

[31] C. Andreyev, op. cit., s. 38-39.

[32] Ibidem, s. 36-37.

[33] Ibidem.

[34] Ibidem.

[35] J. Hoffmann, Rosyjscy sojusznicy Hitlera. Własow i jego armia, Warszawa 2008, s. 126.

[36] M. W. Wasiljew, Pierwyj gwardiejskij batalon ROA, „Pskow. Nauczno-prakticzeskij, istoriko-krajewiedczeskij żurnał”, nr 44, 2016, s. 159-164.

[37] Ibidem, s. 165-168.

[38] Ibidem, s. 169-170.

[39] C. Andreyev, op. cit., s. 38.

[40] Ibidem, s. 126.

[41] Ibidem.

[42] T. Sagdijew, Kakije piesni pieli w armii priedatiela Własowa, https://russian7.ru/post/kakie-pesni-peli-v-armii-predatelya-vla/ (dostęp: 01.07.22).

[43] K. Aleksandrow, Armija gienierała Własowa 1944-1945, Moskwa 2006, s. 269-270.

[44] C. Andreyev, op. cit., s. 41.

[45] Ibidem, s. 42.

[46] Ibidem, s. 46.

[47] P. Zychowicz, Niemcy. Opowieści niepoprawnie politycznie III,  Poznań 2017, s. 238.

[48] J. Hoffmann, op. cit., s. 130.

[49] C. Andreyev, op. cit., s. 180-181.

[50] Ibidem, s. 181.

[51] Ibidem, s. 179.

[52] J. Solarz, op. cit., s. 41.

[53] Ibidem.

[54] Ibidem.

[55] Ibidem, s. 42.

[56] J. Hoffmann, op. cit., s. 105.

[57]M. Antilewskij, Awiacyja gienierała Własowa, „Istorija Awiacyi”, № 2, 2000, s. 37.

[58] J. W. Gdański, op. cit., s. 108.

[59] L. Molendowski, Bitwa rosyjsko-sowiecka – 1. Dywizja ROA w obronie Berlina, https://www.konflikty.pl/historia/druga-wojna-swiatowa/bitwa-rosyjsko-sowiecka-1-dywizja-roa-w-obronie-berlina/  (dostęp: 03.07.22).

[60] J. Solarz, op. cit., s. 45.

[61] C. Andreyev, op. cit., s. 58-59.

[62] J. Solarz, op. cit., s. 45.

[63] C. Andreyev, op. cit., s. 60.

[64] J. Solarz, op. cit., s. 45.

[65] R. D. Müller, Wspólnicy Hitlera. Formacje sojusznicze Wehrmachtu na froncie wschodnim, Warszawa 2010, s. 289.

[66] C. Andreyev, op. cit., s. 61.

[67] Ibidem.

[68] J. Thorwald, Iluzja. Żołnierze radzieccy w armii Hitlera, Warszawa 2010, s. 382.

[69] C. Andreyev, op. cit., s. 62.

[70] Ibidem.

[71] Ibidem.

[72] Ibidem, s. 63.

[73] Ibidem, s. 64.