Warto wspomnieć także o ówczesnej administracji terenowej. Powiat powstał w wyniku reformy, która weszła w życie 1 stycznia 1867 r. Dzięki niej została utworzona gubernia siedlecka, która powstała na fundamentach starych jednostek administracyjnych z XIX w.[22]
Według danych, nowy powiat radzyński (radinskij ujezd) obejmował 1.503 km2, na terenie którego zamieszkiwało 55.012 tys. osób, w tym 14.186 tys. w miastach i 40.826 tys. na wsi[23]. Według nowego podziału administracyjnego w powiecie były 3 miasta oraz 16 gmin[24]. Poniższa tabela jest próbą przedstawienia wykazu właścicieli ziemskich powiatu radzyńskiego w ostatnich latach XIX w. Warto, aby w przyszłości dopełnić zarysowany obraz spisem majątków ziemskich na podstawie akt hipotecznych przechowywanych w Archiwum Państwowym w Lublinie Oddział w Radzyniu Podlaskim[25].
Powyższy (Dok. 1) wypis pokazuje wszystkich właścicieli ziemskich z powiatu radzyńskiego. Zestawienie trzech roczników 1882, 1888 oraz 1897 pozwala uzupełniać kolejne dane. Bardzo ciekawym elementem łączącym całość byłoby sprawdzenie wpisów z dwóch kolejnych lat: 1882 oraz 1897 r. Wyniki zostały przedstawione w poniższej tabeli.
Wykaz właścicieli ziemskich powiatu radzyńskiego guberni siedleckiej wraz z majątkami za lata 1882-1897
| Nazwa majątku | 1882 | 1888 | 1897 |
| Amelin[26] | ks. Maria
Czetwertyńska |
||
| Bedlne[27] | Jadwiga Szamota | Jadwiga Szamota | Kazimierz Szamota |
| Bezwola | Antoni Rogowski | Antoni Rogowski | Stanisław
Brochowicz |
| Białka | Henryk Szlubowski | Henryk Szlubowski | |
| Bojanówka | Antoni Rogowski | ||
| Branica
Radzyńska |
Stanisław Szlubowski | Dezydery Szlubowski | Stanisław
Szlubowski |
| Brwinów[28] | Aleksander
Maliszewski |
||
| Borki | Wacław Jaźwiński | Wieńczysław
Jaźwiński |
|
| Brzostowiec | Wincenty Kosiński | Wincenty Kosiński | Wincenty Kosiński |
| Cichostów[29] | Sylwester Rogowski | ||
| Derewiczka[30] | Jan Brzozowski | ||
| Drelów[31] | hr. Aleksandra Potocka | hr. Aleksandra
Potocka |
hr. Andrzej Potocki |
| Elizin | Jan Brzozowski | ||
| Głębocizna | Seweryn Moczulski | ||
| Górne[32] | Antoni Rogowski | ||
| Grabowiec | hr. Aleksandra
Potocka |
||
| Jabłoń[33] | hr. Kazimierz Łubieński | hr. Tomasz Zamoyski | hr. Tomasz
Zamoyski |
| Jurki | Franciszek Wismont | Franciszek Wismont | |
| Kolano[34] | hr. Jadwiga Łubieńska | hr. Jadwiga
Łubieńska |
|
| Komarówka | Telesfor Niepokojczycki | Niepokojczyckiego następcy | Józef Drobik |
| Komarówka „A” | Dymitr Osipow | ||
| Kąkolewnica | Lubow Paniutyna | Nadzieja Pawłowna | |
| Krasew | Piotr Sławiński | Jakub Grabowski | Jakub Grabowski |
| Krzewica[35] | hr. Aleksandra
Potocka |
||
| Międzyrzec [Podlaski] | hr. Aleksandra Potocka | hr. Aleksandra
Potocka |
hr. Andrzej Potocka |
| Milanów | Seweryn Uruski | ks. Włodzimierz
Czetwertyński |
ks. Maria
Czetwertyńska |
| Nadwitne[36] | Wasyl Kotow[37] | Wasyl Kotow | |
| Olszewnica | Aleksander
Błociszewski |
Aleksander
Błociszewski |
|
| Ossowa | Drachalskiego
następcy |
||
| Planta[38] | Jan Brzozowski | ||
| Przegaliny „A” | Wiktor Szaniawski | Seweryn Moczulski | Władysław
Szaniawski, Teodor Rogowski |
| Przegaliny „B” | Wiktor Szaniawski | ||
| Przewłoka „A” | hr. Edward Scipio | ||
| Przewłoka „B” | Paweł Scipio | Michał Zawadzki | |
| Przewłoka –Litwa[39] | Jan Wojna | ||
| Przyłuki[40] | hr. Aleksandra
Potocka |
||
| Radzyń [Podlaski] | Stanisław Korwin
Szlubowski |
Stanisław Szlubowski | |
| Rogoźnica[41] | hr. Aleksandra
Potocka |
||
| Rudzieniec[42] | Seweryn Uruski | Seweryn Uruski | ks. Maria
Czetwertyńska |
| Siemień[43] | August Zaorski | August Zaorski | Ignacy Hinczelewski |
| Starawieś | Gustaw Chełmicki | Gustaw Chełmicki | Karol Jaźwiński |
| Suchowola | ks. Włodzimierz
Czetwertyński |
ks. Włodzimierz
Czetwertyński |
Ks. Włodzimierz Czetwertyński |
| Tulniki[44] | Maria Zielińska | Maria Zielińska | Czesław Zaorski |
| Ustrzesz | Stefania Rulikowska | Czesław Rulikowski | |
| Welinów | Żelisław Zawadzki | ||
| Wierzchowiny | Apolinary Studziński | ||
| Wiski | Jan Brzozowski | ||
| Witoroż | hr. Aleksandra Potocka | hr. Aleksandra
Potocka |
hr. Andrzej Potocki |
| Wohyń | Jan Brzozowski | Jan Brzozowski | |
| Wola Chomejowa | Bronisław
Szlubowski |
||
| Wola
Przewłocka[45] |
Mojsze Szafirsztein[46] | ||
| Woroniec | Marcin Dmowski | ||
| Worsy | hr. Aleksandra
Potocka |
||
| Wrzosów | Maksymilian Milikiewicz | Maksymilian
Milikiewicz |
Maksymilian
Milikiewicz |
| Wysokie[47] | Jakub Chilczuk | ||
| Żabce[48] | hr. Aleksandra
Potocka |
||
| Żabików | Wacław Ośmiałowski | Wieńczysław
Ośmiałowski |
Wacław Ośmiałowski |
| Żelizna | Franciszek Brosowicz | Julian Rytgers | |
| Żerocin[49] | hr. Aleksandra
Potocka |
hr. Andrzej Potocki | |
| Żminne | Aleksander
Dębkowski |
Aleksander
Łubkowski |
|
| Żulinki | Józef Trzciński | Józef Trzciński |
Opracowane na podstawie: Памятная книжка Седлецкой губернии на 1882 год, Седльце 1882, c. 181-205; Памятная книжка Седлецкой губернии на 1888 год, Седльце 1888, c. 228-233; Памятная книжка Седлецкой губернии на 1897 год, Седльце 1897, c. 278-311.
Analizując źródło, jakie stanowi Памятная книжка Седлецкой губерни, trzeba wziąć pod uwagę jego specyfikę. Podaje ono najważniejsze majątki na przestrzeni lat 1882-1897. Warto podkreślić, że niektórzy właściciele ziemscy, który widnieją w przedstawionym spisie, to m.in. osoby spoza ziemiaństwa, które zakupiły dobra (Mojsze Szafirsztejn). Ujęte zostały również osoby, które otrzymały tak zwane nadania ziemskie dla urzędników czy oficerów rosyjskich wywodzących się z właścicieli ze zlikwidowanych majątków w wyniku represji popowstaniowych, czy to po powstaniu listopadowym czy styczniowym (Wasyl Kotow). Trzeba jednak zwrócić uwagę, że przy próbie analizy powyższej tabeli niestety nie jest możliwe odniesienie do położenia topograficznego w tej części guberni siedleckiej (1867-1912) Ówczesny powiat radzyński to przede wszystkim teren, w skład którego wchodzą obecne części trzech powiatów: na północy bialskiego, na południowy wschód obecnego powiatu parczewskiego. Część majątków zlokalizowana była w granicach dwóch powiatów. Jednak zarząd zawsze znajdował się tam, gdzie znajdowała się siedziba rodzinna w granicach ośrodka średniego szczebla administracyjnego.
Kolejne majątki na początku XX w. i w międzywojniu są wymieniane w zestawieniach polskojęzycznych, takich jak wspomniany wyżej Spis ziemian powiatu radzyńskiego w latach 1926/1927 w świetle „Księgi Adresowej Polski” autorstwa Damiana Sitkiewicza, czy Spis alfabetyczny obywateli ziemskich Królestwa Polskiego ze wskazaniem ostatniej stacji pocztowej[50]. Ciekawym uzupełnieniem byłoby sięgnięcie do Hipoteki w Białej Podlaskiej[51] i do poszczególnych ksiąg dóbr ziemskich z działu I, w którym widnieją wszyscy wpisani właściciele. Bardzo pomocnym źródłem odnoszącym się do przedstawionego zagadnienia oraz do przyszłych rozważań są słowniki, w szczególności Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i Innych Krajów Słowiańskich, dzięki któremu łatwiej odnaleźć poszczególne miejscowości w danym powiecie. Kolejną ciekawą pomocą może służyć atlas przygotowany i opracowany przez J. M. Bazewicza, dzięki któremu w znacznie łatwiejszy sposób można odnaleźć poszczególne miejscowości. Warto sięgnąć także do opracowań związanych z szeroko pojętą administracją regionu[52].
___
[23] A. Górak, K. Latawiec, Administracja rosyjska powiatu radzyńskiego (1867-1918) [w:] Ziemia radzyńska 1864-1918, pod red. A. Gątarczyk i A. Góraka, Radzyń Podlaski 2016, s. 207-208. [24] Miasta: Radzyń, Międzyrzec, Wohyń. Gminy: Biała, Brzozowy Kąt, Jabłoń, Kąkolewnica, Lisia Wólka, Milanów, Misie, Paszki, Siemień, Sitno, Suchowola, Szóstka, Tłuściec, Zahajki, Żelizna i Żerocin. Zob. W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna…, s. 104. [25] Podobne zestawienie zostało opracowane dla powiatu siedleckiego w okresie 1918-1939 z datami poszczególnych zakupów na podstawie wpisów z ksiąg hipotecznych. Zob. Piotr A. Czyż, Zestawienie właścicieli…, s. 118-21. [26] Obecnie wieś w powiece parczewskim. [27] Beldno. [28] Dawniej miejscowość nosiła nazwę Kopicka. Zob. Brwinów [w:] Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i Innych Krajów Słowiańskich, pod. red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, Warszawa 1880, s. 393. [29] Obecnie miejscowość położona w powiecie parczewskim. [30] Derewiczna. [31] Obecnie miejscowość położona w powiecie bialskim. [32] Główne. Zob. Atlas geograficzny ilustrowany Królestwa Polskiego, oprac. J. M. Bazewicz, Warszawa 1903-1907, s. 74. [33] Obecnie miejscowość położona w powiecie parczewskim. [34] Obecnie miejscowość położona w powiecie parczewskim. [35] Obecnie miejscowość położona w powiecie bialskim. [36] Obecnie część miasta Radzyń Podlaski. [37] Zob. przyp. 3. [38] Opis majątku przygotowała Agnieszka Gątarczyk w publikacji wydanej w 2019 r. Zob. Planta – dziedzictwo utracone [w:] Dwory i pałace powiatu radzyńskiego, Radzyń Podlaski 2019, bn. [39] Przewłoka „A”, „B” o Litwa to miejscowość obecnie położona w powiecie parczewskim. [40] Obecnie miejscowość położona w powiecie bialskim. [41] Obecnie miejscowość położona w powiecie bialskim. [42] Obecnie miejscowość położona w powiecie Parczewskim. Własność m.in. hrabiny Amelii Łubieńskiej z Kolana. [43] Obecnie miejscowość położona w powiecie parczewskim. [44] Obecnie miejscowość położona w powiecie parczewskim. [45] Obecnie miejscowość położona w powiecie parczewskim. [46] Zob. przyp. 3. [47] Obecnie miejscowość położona w powiecie bialskim. [48] Obecnie miejscowość położona w powiecie bialskim. [49] Obecnie miejscowość położona w powiecie bialskim. [50] Spis alfabetyczny obywateli ziemskich Królestwa Polskiego ze wskazaniem ostatniej stacji pocztowej, Warszawa 1909. [51] Zob. Archiwum Państwowe w Lublinie oddział w Radzyniu Podlaskim, Hipoteka w Białej Podlaskiej. [52] A. Górak, K. Latawiec, Administracja rosyjska powiatu radzyńskiego (1867-1918) [w:] Ziemia radzyńska 1864-1918, pod red. A. Góraka i A. Gątarczyk, Radzyń Podlaski 2016, s. 207-253.Bibliografia cytowań:
Cabaj J., „Podanie Dworzańskie Starostwa Wiśniewskiego” z 1777 roku, czyli jak Dymitr i Józefa Jabłonowscy dzierżawę królewszczyzny synowi przekazali, „Historia i Świat”, t. 2, Siedlce 2013, s. 343-381.
Czyż P.A., Leon Ludwik Sapieha [w:] Słownik biograficzny Południowego Podlasia i Wschodniego Mazowsza, T. III, Siedlce 2019, s. 136-137.
Czyż P.A., August Zamoyski [w:] Słownik biograficzny Południowego Podlasia i Wschodniego Mazowsza, t. III, Siedlce 2019, s. 161-164.
Czyż P.A., „Kronika pałacowa Zamoyskich z Adampola” ks. Romana Soszyńskiego z 1970 roku, „Radzyński Rocznik Humanistyczny”, t. 15, 2017, s. 43-62.
Czyż P.A., Zestawienie właścicieli ziemskich powiatu siedleckiego w XIX w. i w pierwszej połowie XX w. [w:] Udział ziemian w odzyskaniu niepodległości Polski w 1918 roku, pod red. S. Kordaczuka, Siedlce 2020, s. 7-26.
Ćwik W., Reder J., Lubelszczyzna. Dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz, Lublin 1977.
Epsztain T., Edukacja dzieci i młodzieży w polskich rodzinach ziemiańskich na Wołyniu, Podolu i Ukrainie w latach 1864-1914, Warszawa 1998.
Epsztain T., Z piórem i paletą. Zainteresowania intelektualne i artystyczne ziemiaństwa polskiego na Ukrainie w II połowie XIX w., Warszawa 2005.
Gapys J., Postawy społeczno-polityczne ziemiaństwa w latach 1939-1945. Na przykładzie dystryktu radomskiego, Kielce 2003.
Górak A., Latawiec K., Administracja rosyjska powiatu radzyńskiego (1867-1918) [w:] Ziemia radzyńska 1864-1918, pod red. A. Gątarczyk i A. Góraka, Radzyń Podlaski 2016, s. 207-208.
Karolczak K., Arystokracji galicyjskiej „podróże do wód” [w:] Podróże po historii. Studia z dziejów kultury i polityki europejskiej ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Grzybowskiemu. Wstęp i red. F. Leśniak, Kraków 2000.
Karolczak K., Dzieje rodu. Linia poturzycko-zarzecka, Kraków 2000.
Karolczak K., Rodzina Dzieduszyckich w XIX i XX wieku. Linia starsza. Potomkowie Tadeusza Gerwazego, Warszawa 2013.
Karolczak K., Stosunek ziemian związanych ze Lwowem do Ukraińców w pierwszej ćwierci XX wieku [w:] Lwów. Miasto, społeczeństwo, kultura. Studia z dziejów Lwowa, t. IV, pod red. K. Karolczaka, Kraków 2002.
Kita J., Ziemianka w dziewiętnastowiecznym kurorcie. Listy Stefanii z Lemańskich Rzewuskiej do męża z pobytów w zagranicznych uzdrowiskach, wstęp i opracowanie J. Kita i U. Klemba, Łódź 2017;
Kita J., Świat dziecka ziemiańskiego. Antologia źródeł, oprac., wstęp i przypisy N. Kapuścińska-Kmiecik, J. Kita, Łódź 2012.
Koprukowniak A., Aktywność narodowa i społeczna ludności Podlasia na przełomie XIX i XX wieku [w:] Lublin i Lubelskie w dobie porozbiorowej. Społeczna i gospodarcza aktywność społeczeństwa, pod red. A. Koprukowniaka, Lublin 1996, s. 123-147.
Koprukowniak A., Aktywność narodowa ziemian lubelskiej 1867-1904 [w:] Ziemiaństwo a ruchy niepodległościowe w XIX i XX wieku, pod. red. W. Cabana i M. Markowskiego, Kielce 1994, s. 61-80.
Koprukowniak A., Aktywność parcelacyjna Banku Włościańskiego w pow. Bialskim (1899-1908), „Rocznik Bialskopodlaski”, t. II, 1994, s. 53-75.
Koprukowniak A., Chłopi powiatu puławskiego w walce o ziemię i władze, do 1939 roku, „Studia Puławskie” 1974, s. 11-27.
Koprukowniak A., Działalność Banku Włościańskiego w powiecie bialskim w latach 1909-1915, „Rocznik Bialskopodlaski”, t. III, 1995, s 221-237.
Koprukowniak A., Działalność Banku Włościańskiego w powiecie włodawskim [w:] Studia historyczne. Księga pamiątkowa dedykowana Czesławowi Rajcy., pod red. A. Wiśniewskiej, Lublin 1995, s. 147-166.
Koprukowniak A., Pierwsze zjazdy ziemian w guberni lubelskiej po powstaniu styczniowym, „Annales UMCS”, sec. F, vol. 29, 1974, s. 209-223.
Koprukowniak A., Przejawy aktywności politycznej w guberni siedleckiej w świetle danych policyjnych 1902-1912 [w:] Wieś – chłopi – ruch ludowy – państwo. Księga pamiątkowa Profesora Józefa Ryszarda Szaflika, pod. red. A. Kołodziejczyka, Warszawa 196, s. 324-331.
Koprukowniak A., Ruchy chłopskie w Ordynacji Zamojskiej po uwłaszczeniu [w:] Zamość i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej, pod red. K. Myślińskiego, Zamość 1969, s. 261-267.
Koprukowniak A., Społeczeństwo i gospodarka w latach 1864-1914 [w:] Z przeszłości dalekiej i bliskiej. Szkice z dziejów Lubelszczyzny, pod. red. A. Koprukowniaka i W. Śladkowskiego, Lublin 1980, s. 201-2013.
Koprukowniak A., Sytuacja wsi podlaskiej po powstaniu listopadowym [w:] Powstanie listopadowe na Podlasiu 1830-1831, pod red. J. Flisińskiego, Biała Podlaska 1993, s. 95-112.
Koprukowniak A., W okresie kształtowania się kapitalizmu 1864-1918 [w:] Dzieje Lubelszczyzny, t. I, pod red. T. Mencla, Warszawa 1974, s. 641-736.
Koprukowniak A., Uwłaszczenie chłopów w dobrach Milanów w powiecie radzyńskim w 1864 r., „Annales UMCS” sec. F, vol. 51, 1996, s. 101-116.
Koprukowniak A., Włodzimierz książę Światopełk-Czetwertyński (1837-1918). Szkic do portretu [w:] Państwo – ludowcy – myśl polityczna, Ánnales UMCS” sec. K, vol. 6, 1999, s. 59-70.
Koprukowniak A., Ziemianie wobec potrzeb oświatowych i wyznaniowych wsi lubelskiej i podlaskiej po powstaniu styczniowym [w:] Wieś a dwór na ziemiach polskich w XIX i XX w., pod red. W. Cabana i M. Markowskiego, Kielce 1999, s. 81-108.
Kowalik J., Dobra ziemskie Radzyń. Historia majątku od XVIII do XX wieku, Lublin 2015.
Kozaczka M., Uprzemysłowienie Ordynacji Zamojskiej w okresie międzywojennym, „Studia z historii społeczno-gospodarczej”, T. VII, Łódź 2010.
Kozaczka M., Ordynacja Zamojska 1919-1945, Lublin 2003.
Kozaczka M., Poczet ordynatów Zamojskich, Lublin 2002.
Mądzik M., Utworzenie powiatu włodawskiego i jego dzieje do 1918 r. [w:] Uroczysta Sesja Rady Powiatu we Włodawie. Materiały Konferencyjne, Włodawa 2010.
Mencel M., Miedzy powstaniami 1831-1864 [w:] Dzieje Lubelszczyzny, t. I, pod red. T. Mencla, Lublin 1974.
Osterhammel J., Historia XIX wieku. Przeobrażenie świata, Poznań 2020.
Sitkiewicz D., Spis ziemian powiatu radzyńskiego w latach 1926/1927 w świetle „Księgi Adresowej Polski”, „Radzyński Rocznik Humanistyczny”, t. 8, 2010, s. 191-196.
Syta K., Działalność Jana Bromirskiego komisarza w dobrach ruskich kasztelana krakowskiego Jana Klemensa Branickiego w latach 1752-1770, „Studia z Zakresu Nauk Prawnoustrojowych”, t. 8, 2018, z. 1, s. 341-370.
Welik G., Spis majątków ziemskich z okolic Radzynia i ich właścicieli w połowie XIX wieku, „Radzyński Rocznik Humanistyczny”, t. 1, 2001, s. 171-188.