Spis ziemian powiatu radzyńskiego, cz. I

To kolejny wykaz ziemiaństwa ziemi radzyńskiej, tym razem z końca XIX wieku.

Wykaz ziemiaństwa powiatu radzyńskiego z lat 1882-1897 na podstawie rządowych publikacji Pamjatnyje Kniżki Siedleckoj Guberni

Ziemiaństwo, jako grupa społeczna, w XIX w. ogrywała bardzo ważną rolę. Jürgen Osterhammel wspomina, że „wiek XIX był ostatnią epoką, w której ważną rolę odgrywała jedna z najstarszych formacji społecznych – szlachta. Jeszcze w XVIII w. była w Europie, żeby tak rzec, społecznie pozbawiona konkurencji”[1]. Jednak okres XIX w. to także czas, w którym mówimy o posiadaczach ziemskich. Samo bowiem posiadanie nie było wyznacznikiem bycia „ziemianinem”, bo np. nie zaliczano do tej grupy właścicieli nadawanych przez władze carskie majoratów i sprzedawanych za symboliczną kwotę skonfiskowanych Polakom majątków urzędnikom i wojskowym rosyjskim lub Żydom[2].

W historiografii polskiej można znaleźć wiele przyczynków, prób przedstawienia zagadnienia. Jedne z pierwszych rozpoczęła prof. Janina Leskiewiczowa[3]. Jak zauważa Grzegorz Welik, właściciele ziemscy należeli do elity polskiego społeczeństwa[4]. Wśród badaczy tej społeczności na Lubelszczyźnie i Podlasiu wymienić trzeba: Albina Koprukowaniaka[5], Mariana Kozaczkę[6], Tadeusza Epszteina[7], Kazimierza Karolczaka[8], Jerzego Gapysa[9], Jarosława Kitę[10], Krzysztofa Sytę[11] czy Jarosława Cabaja[12]. Można wymienić liczne grono młodych naukowców, którzy wybrali ten temat, jako część prac badawczych i zainteresowań. Są nimi m.in.: Ewelina Kostrzewska, Michał Mroczek, Joanna Kowalik-Bylicka[13] doktoranci: mgr Piotr A. Czyż[14], mgr Tomasz Stańczuk[15]. Każdy z wymienionych zajmuje się czy to daną rodziną, czy podejmuje prace badawcze nad konkretnym zagadnieniem.

„Radzyński Rocznik Humanistyczny” jest czasopismem, które od lat publikuje wyniki badań w omawianym zakresie. Dzięki niemu pojawiło się wiele znaczących artykułów traktujących o ziemiaństwie XIX w. W ostatnim czasie na łamach periodyku ukazały się dwa zestawieniu ziemiaństwa okolic Radzynia: dotyczące 1846 r. autorstwa Grzegorza Welika[16] oraz Damiana Sitkiewicza odnoszące się do przełomu 1926/1927 r.[17]

Przywołany w tytule spis ziemiaństwa z rządowej serii Pamjatnyje Kniżki Siedleckoj Guberni, jest jednym z wykazów sporządzonych przez władze rosyjskie. Pamjatnye Kniżki były z założenia coroczną oficjalną publikacją rządu gubernialnego, rodzajem urzędowego kalendarza, który zawierał przede wszystkim wykazy stanowisk urzędowych i ich obsadę na dany rok[18]. Ponadto publikowano tam najważniejsze rozporządzenia administracyjne, artykuły statystyczne i historyczne.[19] Drukowana była na przełomie XIX i XX w[20]. Na łamach tego czasopisma ukazały się trzy zestawienia majątków w guberni siedleckiej. Dwa roczniki odnoszą się do posiadanego majątku. Zestawienie z 1882 r. obejmowało majątki powyżej 500 morgów, natomiast spis sporządzony w 1897 r. podaje majątki powyżej 150 morgów. Jednak najobszerniejszym oraz najbardziej dokładnym jest spis z 1888 r., ukazujący wszystkie majątki w ówczesnym powiecie radzyńskim guberni siedleckiej[21].

___

[1] J. Osterhammel, Historia XIX wieku. Przeobrażenie świata, Poznań 2020, s. 995.

[2] W poniższym „Wykazie właścicieli ziemskich…” zob. Wasyl Kotow (Nadwitne) i Mojsze Szafirsztejn (Wola Przewłocka).

[3] Ziemiaństwo polskie 1795-1945, prac. pod red. J. Leskiewiczowej, Warszawa 1985; Ziemiaństwo polskie 1920-1945, prac. pod red. J. Leskiewiczowej, Warszawa 1988.

[4] Pojęcie, które wymaga większego zgłębienia badawczego. Tutaj prym wiodą naukowcy z Wielkopolski, którzy prowadzą badania nad elitą. Zob. K. Szafer, Ziemiaństwo jako elita społeczeństwa polskiego w Wielkopolsce na przełomie XIX i XX wieku, Zielona Góra 2005, s. 198.

[5] Wśród wielu publikacji dotyczących ziemiaństwa autorstwa profesora można wymienić m.in.: A. Koprukowniak, Ruchy chłopskie w Ordynacji Zamojskiej po uwłaszczeniu [w:] Zamość i Zamojszczyzna w dziejach i kulturze polskiej, pod red. K. Myślińskiego, Zamość 1969, s. 261-267; A. Koprukowniak, Chłopi powiatu puławskiego w walce o ziemię i władze, do 1939 roku, „Studia Puławskie”, 1974, s. 11-27; A. Koprukowniak, W okresie kształtowania się kapitalizmu 1864-1918 [w:] Dzieje Lubelszczyzny, t. I, pod red. T. Mencla, Warszawa 1974, s. 641-736; A. Koprukowniak, Pierwsze zjazdy ziemian w guberni lubelskiej po powstaniu styczniowym, „Annales UMCS”, sec. F, vol. 29, 1974, s. 209-223; A. Koprukowniak, Społeczeństwo i gospodarka w latach 1864-1914 [w:] Z przeszłości dalekiej i bliskiej. Szkice z dziejów Lubelszczyzny, pod. red. A. Koprukowniaka i W. Śladkowskiego, Lublin 1980, s. 201-2013; A. Koprukowniak, Sytuacja wsi podlaskiej po powstaniu listopadowym [w:] Powstanie listopadowe na Podlasiu 1830-1831., pod red. J. Flisińskiego, Biała Podlaska 1993, s. 95-112; A. Koprukowniak, Aktywność narodowa ziemian lubelskiej 1867-1904 [w:] Ziemiaństwo a ruchy niepodległościowe w XIX i XX wieku, pod. red. W. Cabana i M. Markowskiego, Kielce 1994, s. 61-80; A. Koprukowniak, Aktywność parcelacyjna Banku Włościańskiego w pow. bialskim (1899-1908), „Rocznik Bialskopodlaski”, t. II, 1994, s. 53-75; A. Koprukowniak, Działalność Banku Włościańskiego w powiecie bialskim w latach 1909-1915, „Rocznik Bialskopodlaski”, t. III, 1995, s 221-237; A. Koprukowniak, Działalność Banku Włościańskiego w powiecie włodawskim [w:] Studia historyczne. Księga pamiątkowa dedykowana Czesławowi Rajcy., pod red. A. Wiśniewskiej, Lublin 1995, s. 147-166; A. Koprukowniak, Aktywność narodowa i społeczna ludności Podlasia na przełomie XIX i XX wieku [w:] Lublin i Lubelskie w dobie porozbiorowej. Społeczna i gospodarcza aktywność społeczeństwa, pod red. A. Koprukowniaja, Lublin 1996, s. 123-147; A. Koprukowniak, Przejawy aktywności politycznej w guberni siedleckiej w świetle danych policyjnych 1902-1912 [w:] Wieś – chłopi – ruch ludowy – państwo. Księga pamiątkowa Profesora Józefa Ryszarda Szaflika, pod. red. A. Kołodziejczyka, Warszawa 196, s. 324-331; A. Koprukowniak, Uwłaszczenie chłopów w dobrach Milanów w powiecie radzyńskim w 1864 r., „Annales UMCS” sec. F, vol. 51, 1996, s. 101-116; A. Koprukowniak, Włodzimierz książę Światopełk-Czetwertyński (1837-1918). Szkic do portretu [w:] Państwo – ludowcy – myśl polityczna, „Annales UMCS” sec. K, vol. 6, 1999, s. 59-70; A. Koprukowniak, Ziemianie wobec potrzeb oświatowych i wyznaniowych wsi lubelskiej i podlaskiej po powstaniu styczniowym [w:] Wieś a dwór na ziemiach polskich w XIX i XX w., pod red. W. Cabana i M. Markowskiego, Kielce 1999, s. 81-108.

[6] Wśród wielu publikacji dotyczących ziemiaństwa autorstwa profesora można wymienić m.in : M. Kozaczka, Uprzemysłowienie Ordynacji Zamojskiej w okresie międzywojennym, „Studia z historii społeczno-gospodarczej”, t. VII, 2010; A. Koprukowniak, Ordynacja Zamojska 1919-1945, Lublin 2003; A. Koprukowniak, Poczet ordynatów Zamojskich, Lublin 2002.

[7] Wśród wielu publikacji dotyczących ziemiaństwa autorstwa profesora można wymienić m.in.: Edukacja dzieci i młodzieży w polskich rodzinach ziemiańskich na Wołyniu, Podolu i Ukrainie w latach 1864-1914, Warszawa 1998; Z piórem i paletą. Zainteresowania intelektualne i artystyczne ziemiaństwa polskiego na Ukrainie w II połowie XIX w., Warszawa 2005.

[8] Wśród wielu publikacji dotyczących ziemiaństwa autorstwa profesora można wymienić m.in.: Dzieje rodu. Linia poturzycko-zarzecka, Kraków 2000; Rodzina Dzieduszyckich w XIX i XX wieku. Linia starsza. Potomkowie Tadeusza Gerwazego, Warszawa 2013; Arystokracji galicyjskiej „podróże do wód” [w:] Podróże po historii. Studia z dziejów kultury i polityki europejskiej ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Grzybowskiemu. Wstęp i red. F. Leśniak, Kraków 2000; Stosunek ziemian związanych ze Lwowem do Ukraińców w pierwszej ćwierci XX wieku [w:] Lwów. Miasto, społeczeństwo, kultura. Studia z dziejów Lwowa, t. IV, pod red. K. Karolczaka, Kraków 2002.

[9] Wśród wielu publikacji dotyczących ziemiaństwa autorstwa profesora można wymienić m.in.: Postawy społeczno-polityczne ziemiaństwa w latach 1939-1945. Na przykładzie dystryktu radomskiego, Kielce 2003.

[10] Wśród wielu publikacji dotyczących ziemiaństwa autorstwa profesora można wymienić m.in.: Ziemianka w dziewiętnastowiecznym kurorcie. Listy Stefanii z Lemańskich Rzewuskiej do męża z pobytów w zagranicznych uzdrowiskach, wstęp i opracowanie J. Kita i U. Klemba, Łódź 2017; Świat dziecka ziemiańskiego. Antologia źródeł, oprac., wstęp i przypisy N. Kapuścińska-Kmiecik, J. Kita, Łódź 2012.

[11] Wśród wielu publikacji dotyczących ziemiaństwa autorstwa profesora można wymienić m.in.: Działalność Jana Bromirskiego komisarza w dobrach ruskich kasztelana krakowskiego Jana Klemensa Branickiego w latach 1752-1770, „Studia z Zakresu Nauk Prawnoustrojowych”, t. 8, 2018, z. 1, s. 341-370.

[12] Wśród wielu publikacji dotyczących ziemiaństwa autorstwa profesora można wymienić m.in.: „Podanie Dworzańskie Starostwa Wiśniewskiego” z 1777 roku, czyli jak Dymitr i Józefa Jabłonowscy dzierżawę królewszczyzny synowi przekazali, „Historia i Świat”, t. 2, 2013, s. 343-381.

[13] J. Kowalik, Dobra ziemskie Radzyń. Historia majątku od XVIII do XX wieku, Lublin 2015.

[14] Pracownik Muzeum Regionalnego w Siedlcach w oddziale Muzeum Ziemiaństwa w Dąbrowie. Wśród publikacji autorstwa Piotra Czyża możemy przeczytać m.in.: Leon Ludwik Sapieha [w:] Słownik biograficzny Południowego Podlasia i Wschodniego Mazowsza, T. III, Siedlce 2019, s. 136-137; August Zamoyski [w:] Słownik biograficzny Południowego Podlasia i Wschodniego Mazowsza, T. III, Siedlce 2019, s. 161-164; „Kronika pałacowa Zamoyskich z Adampola” ks. Romana Soszyńskiego z 1970 roku, „Radzyński Rocznik Humanistyczny”, t. 15, 2017, s. 43-62.

[15] Trudno wymienić wszystkich zajmujących się daną tematyką, która stanowi część zainteresowań badawczych czy zawodowych.

[16] G. Welik, Spis majątków ziemskich z okolic Radzynia i ich właścicieli w połowie XIX wieku, „Radzyński Rocznik Humanistyczny”, t. 1, 2001, s. 171-188.

[17] D. Sitkiewicz, Spis ziemian powiatu radzyńskiego w latach 1926/1927 w świetle „Księgi Adresowej Polski”, „Radzyński Rocznik Humanistyczny”, t. 8, 2010, s. 191-196.

[18] А. Г. Горак, Источники для биографического словаря российских губернаторов и вице-губернаторов губерний Королевства Польского (1867-1918 гг.), [w:] Библиография. Археография. Источниковедение, вып. 3, ред. А.И. Раздорский, Д.Н. Шилов, Российская национальная библиотека в Санкт-Петербурге, Санкт-Петербург-Москва 2017, с. 29-34.

[19] Patrz szerzej o pamjatnych kniżkach: Балацкая Н. М., Раздорский А. И. Памятные книжки губерний и областей Российской империи (1836—1917): Предвар. список / Рос. нац. б-ка. — СПб.: Б. и., 1994. — 500 с.; Балацкая Н. М., Вольберг Г. М. Источники по истории населенных пунктов дореволюционной России: (аналит. обзор) // Источники по истории населенных пунктов дореволюционной России. Вып. 1. Печатные источники периода Российской империи (1721—1917 гг.). — СПб., 1996; Памятные книжки губерний и областей Российской империи (1836—1917 гг.): указатель содержания. Под ред. Н. М. Балацкой, В. В. Антонова. Т. 1: Европейский Север (Архангельская, Вологодская и Олонецкая губернии). — СПб., 2002; Памятные книжки губерний и областей Российской империи: Указатель содержания. Т. 2: Северо-Запад (Новгородская, Псковская и Санкт-Петербургская губернии) / Под ред. В. В. Антонова, Н. М. Балацкой. — СПб., 2003; Балацкая Н. М., Раздорский А. И. Памятные книжки губерний и областей Российской империи (1833—1917): сводный каталог-репертуар. — СПб., 2008.

[20] Prawdopodobnie w latach 1870-1912. Na stronie Federacji Bibliotek Cyfrowych znajduje się odnośnik do Bialskiej Biblioteki Cyfrowej w Białej Podlaskiej. Znajdują się tam dostępne cyfrowo publikacje z lat 1878 do 1903, https://bbc.mbp.org.pl/dlibra/publication/4502/edition/4018#structure (dostęp: 13.09.2021 r.). Brakujące roczniki mogą znajdować się w innych bibliotekach oraz w zbiorach prywatnych.

[21] Podobne zestawienie zostało opracowane dla powiatu siedleckiego. Ukazało się w 2020 r., zostało wydane przez Muzeum Regionalne w Siedlcach. Zob. Piotr A. Czyż, Zestawienie właścicieli ziemskich powiatu siedleckiego w XIX w. i w pierwszej połowie XX w. [w:] Udział ziemian w odzyskaniu niepodległości Polski w 1918 roku, pod red. S. Kordaczuka, Siedlce 2020, s. 7-26.