Tekst Pawła Wiktorowicza.
Fot. 1. Zdjęcie z zawodów RTŁ 3 lipca 1938 r. Źródło: „Łowiec Polski” 1938, nr 24, s. 15
Okres międzywojenny w Polsce był pod wieloma względami trudny. Bezpośrednio po I wojnie światowej, w okresie walk o ustalenie granic Rzeczypospolitej, zarówno łowiectwo, jak i wiele innych dziedzin życia społeczno-gospodarczego kraju, było w złym stanie. Niniejszy artykuł poświęcony został łowiectwu i zagadnieniom z nim związanym w międzywojennym powiecie radzyńskim. Tematyka nie była dotychczas eksploatowana w literaturze naukowej, toteż opracowanie to oparte zostało wyłącznie na źródłach historycznych. Są to przede wszystkim materiały archiwalne oraz informacje prasowe z epoki. Wykorzystane zostały informacje pochodzące z Archiwum Państwowego w Lublinie (z zespołu Urząd Wojewódzki Lubelski Wydział Rolnictwa i Reform Rolnych), Archiwum Państwowego w Siedlcach (Prokuratura Sądu Okręgowego w Siedlcach) oraz organu prasowego Polskiego Związku Łowieckiego, jakim było czasopismo „Łowiec Polski”, istniejące od 1899 r. Poza tym podstawą artykułu stały się ówczesne przepisy prawne. To pierwsza próba historycznego spojrzenia na tytułowe zagadnienie w omawianym terenie.
Wojna i przemarsze obcych wojsk nie sprzyjały rozwojowi łowiectwa. Lasy wycinano a zwierzynę wybijano. W efekcie tych działań stan zwierzostanu bezpośrednio po odzyskaniu niepodległości był katastrofalny. Przyczyniała się do tego również powszechna bieda na wsi. Na polach chłopskich zwierzyna była tępiona, nieco lepiej wyglądało to na gruntach dużych właścicieli ziemskich. Pilnujący lasów leśnicy, gajowi, chronili zwierzynę przed kłusownikami. W powiecie radzyńskim znajdowały się duże posiadłości ziemskie, w których prowadzono racjonalną gospodarkę zwierzyną. Między innymi były to majątki ziemskie Międzyrzec Potockich, Radzyń Szlubowskich, Suchowola Czetwertyńskich, Borki Jaźwińskich, Żabików Ośniałowskich, Białka Doria-Dernałowiczów. Do największych z pewnością należał majątek Potockich – Międzyrzec, Turów, Witoroż i Szlubowskich – Radzyń. Właściciele dbali o zwierzynę, likwidowali kłusownictwo, powoływali dla ochrony zwierzyny straż łowiecką, dokarmiali zwierzęta w okresie zimowym. Czynili wiele dla podniesienia pogłowia dzikiej zwierzyny.
Bezpośrednio po odzyskaniu niepodległości na terenach powiatu radzyńskiego obowiązywało, pozostałe po okresie zaborów, rosyjskie prawo łowieckie[1]. Prawo to hamowało rozwój łowiectwa, zakazane było tworzenie kół łowieckich, zrzeszanie się ludzi mających broń, nie wolno było organizować polowań zbiorowych bez wiedzy lokalnych władz. Minimalny obszar obwodów łowieckich wynosił 150 mórg, czyli 85,5 ha, wszystkie zwierzęta drapieżne były wyjęte z pod ochrony[2]. Jak relacjonowano, za czasów carskich trudno było polować, gdyż nie było na co i dostęp do broni był ograniczony[3].
3 grudnia 1927 r. na mocy rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej weszło w życie nowe, polskie prawo łowieckie obowiązujące na terenie całego kraju z wyjątkiem Śląska[4]. Prawo to było krokiem milowym w rozwoju łowiectwa w Polsce. Zdefiniowano pojęcie zwierzyny łownej, stworzono listę tej zwierzyny, określono co to jest polowanie, utworzono straż łowiecką, sądy łowieckie, objęto ochroną zagrożone wyginięciem gatunki zwierząt. Zezwolono na tworzenie kół łowieckich, minimalny obszar obwodów łowieckich został powiększony do 100 ha, powstały spółki łowieckie tworzone na gruntach drobnych posiadaczy ziemskich, a tereny łowieckie wynajmowano towarzystwom łowieckim. Minimalny okres dzierżawy wynosił 6 lat. Utworzono szczegółową listę zwierzyny łownej, wzięto pod ochronę niektóre drapieżniki (lisy, orły, niedźwiedzice z małymi), powstały terminy ochronne dla wszystkich gatunków zwierzyny łownej, ułatwiono dostęp do broni łowieckiej, stworzono karty łowieckie. Z wynajętych terenów właściciele czerpali zyski, a koła dbały o zwierzynę, bo chcieli mieć na co polować. Powstała instytucja sądu rozjemczego rozstrzygająca spory o wypłatę odszkodowań łowieckich[5]. Było to czymś nowym w stosunku do prawa rosyjskiego.
W powiecie radzyńskim powierzchnia wspólnych obwodów łowieckich, z których zyski czerpali prości rolnicy, wynosiła, wg stanu stan na 1 stycznia 1931 r., 27 968 ha[6]. Na terenie miasta Radzyń powierzchnia terenów łowieckich wynosiła 1417 ha[7].
O trosce władz odnośnie zachowania dzikich zwierząt łownych dla przyszłych pokoleń świadczyło pismo okólne wojewody lubelskiego do starostów powiatowych z 31 marca 1933 r., w którym prosił o nadesłanie przybliżonych, orientacyjnych stanów zwierzyny płowej[8]. Z kolei o walce władz z nielegalnie posiadaną bronią i wnykarstwem, zagrażającym dzikiej zwierzynie, świadczą dane dotyczące ilości skonfiskowanej w powiecie radzyńskim w pierwszej połowie 1929 r., nielegalnej broni i sideł. Broni palnej skonfiskowano 50 szt. i 118 szt. sideł oraz 1 upolowanego kozła, 4 sarny i 25 zajęcy[9].
W przypadku nieprzestrzegania prawa łowieckiego winnego pozywano do sądu. W powiecie radzyńskim w 1929 r. doszło do wszczęcia 119 spraw o przekroczenia prawa łowieckiego, z czego 117 zakończono wyrokiem a 2 pozostały w toku rozpatrywania. W następnym roku rozpatrywano 42 sprawy, z czego 40 rozstrzygnięto i 2 pozostały w toku. Przyczyną tak radykalnego spadku przestępczości w łowiectwie, jak wskazują dane urzędowe, były energiczne działania policji[10]. Wymiar kar wymierzanych przestępcom łowieckim w powiecie radzyńskim, w stosunku do kar maksymalnych przewidzianych prawem, wynosił 50–70%[11]. Aby ukrócić kłusownictwo, koła łowieckie i prywatne posiadłości mogły powoływać straż łowiecką do ochrony zwierzyny. W powiecie radzyńskim od 1 stycznia 1931 r. zatrudniono w dużych majątkach 9 strażników, koła łowieckie nie zatrudniły żadnego[12].
W 1923 roku powstał pierwszy w dziejach naszego kraju ogólnopolski zawiązek łowiecki pod nazwą Centralny Związek Polskich Stowarzyszeń Łowieckich, przekształcony w Związek Stowarzyszeń Łowieckich i dalej, po kolejnej zmianie statutu, na istniejący do dnia dzisiejszego Polski Związek Łowiecki. Związek, myśliwi, jego organ prasowy „Łowiec Polski”, odegrały dużą rolę w ochronie przyrody i nie dopuściły do całkowitej zagłady wielu gatunków zwierząt, np. żubrów, łosi, bobrów, wiewiórek, orłów, kozic, czarnych bocianów, dropi, dropi kamionki i innych. Związek Polskich Stowarzyszeń Łowieckich rozrastał się tak szybko, że już w 1931 r. miał swoich przedstawicieli w każdym powiecie w Polsce. Tworzące się koła łowieckie wynajmowały tereny do polowań i dbały o stan posiadanej zwierzyny, tępiły kłusownictwo i likwidowały nadmierną ilość drapieżników, wałęsające się psy i koty.
Koła łowieckie były różne, takie które dbały o zwierzynę i takie, które zwierzynę wybijały i przenosiły się na inne tereny. Temu jednak zapobiegało nowo powstałe prawo łowieckie, które nakazywało dzierżawę terenów na okres nie krótszy niż 6 lat.
W 1929 r. na terenie województwa lubelskiego zarejestrowanych było 95 kół łowieckich[13] w tym również na terenie powiatu radzyńskiego, między innymi w Żerocinie i w Komarówce[14]. W 1938 r. funkcjonowało tu 41 obwodów łowieckich własnych i 44 obwody wspólne, wydano 85 kart łowieckich. W powiecie był 1 członek Wojewódzkiej Rady Łowieckiej, 1 łowczy, 7 podłowczych i 5 członków Powiatowej Rady Łowieckiej, był również 1 delegat do Wojewódzkiej Rady Łowieckiej. Myśliwymi było: 14 ziemian, 2 urzędników państwowych, 2 urzędników prywatnych, 1 notariusz, 1 nauczyciel, 2 leśników, 1 innego zawodu. Łącznie w Radzyńskiem w 1938 r. było 23 członków zwyczajnych i 3 członków nadzwyczajnych PZŁ[15].
Delegatami powiatowymi PZSŁ w 1931 r. w powiecie radzyńskim byli: Włodzimierz Andrycz z Radzynia Podlaskiego, Waldemar Doria-Dernałowicz z Białki, Stanisław Leski z Międzyrzeca Podlaskiego i Kąkolewnicy, hr. Andrzej Potocki z Międzyrzeca[16]. W 1935 roku hr. Andrzej Potocki był jednym z inicjatorów powstania Lubelskiego Wojewódzkiego Związku Łowieckiego[17]. W 1938 r. stanowisko podłowczego Wojewódzkiej Rady Łowieckiej w powiecie radzyńskim został Jerzy Szaniawski z Przegalin[18].
Myśliwymi na terenie powiatu była arystokracja, szlachta i ludzie zamożni, znaczący, różnych zawodów, w tym księża. Oto spis wszystkich myśliwych powiatu radzyńskiego z kwietnia i maja 1939 r.:
Lp. Nazwisko i imię Adres zamieszkania Gmina
1. Bielecki Władysław wieś Niewęgłosz Biała
2. Borkowski Aleksander Feliksówka Biała
3. Bylina Stefan folwark Wrzosów Biała
4. Chełmiński Włodzimierz folwark Stara Wieś Biała
5. Dernałowicz Adam folwark Biała Biała
6. Dernałowicz Aleksandra folwark Biała Biała
7. Dernałowicz Stanisław folwark Biała Biała
8. Dernałowicz Waldemar folwark Biała Biała
9. Ihnatowicz Romuald folwark Gubernia Biała
10. Jakubowski Antoni folwark Gubernia Biała
11. Jaźwiński Konstanty folwark Borki Biała
12. Jaźwiński Tadeusz folwark Borki Biała
13. Jaźwiński Zygmunt folwark Borki Biała
14. Kantarowicz Stanisław wieś Branica Biała
15. Koronowski Franciszek Kolonia Biała Biała
16. Koronowski Wacław Kolonia Biała Biała
17. Machowski Stanisław Niewęgłosz Biała
18. Niewęgłowski Aleksander wieś Lichty Biała
19. Ośniałowski Stanisław folwark Żabików Biała
20. Radkiewicz Józef wieś Niewęgłosz Biała
21. Chrostowski Kazimierz folwark Jabłoń Jabłoń
22. Chruścicki Eugeniusz folwark Rudzieniec Jabłoń
23. Czetwertyński Włodzimierz folwark Rudzieniec Jabłoń
24. Kawęcki Czesław wieś Dawidy Jabłoń
25. ks. Terlikowski Jan wieś Jabłoń Jabłoń
26. Zamoyski August folwark Jabłoń Jabłoń
27. Leski Stanisław Kąkolewnica Kąkolewnica
28. Okniński Jan folwark Jurki Kąkolewnica
29. Bożyk Feliks wieś Przegaliny Komarówka
30. Gibki Czesław Komarówka Komarówka
31. Stolarczyk Zygmunt Folwark Zuliński Komarówka
32. Szaniawski Jerzy folwark Przegaliny Komarówka
33. inż. Pracki Witold folwark Międzyrzec Międzyrzec
34. Kozłowski Stanisław Międzyrzec Międzyrzec
35. Łada Jan folwark Międzyrzec Międzyrzec
36. Łukasiewicz Leon Międzyrzec Międzyrzec
37. Netczuk Wacław Międzyrzec Międzyrzec
38. Potocki Andrzej folwark Międzyrzec Międzyrzec
39. Rawski Stanisław Radzyń Międzyrzec
40. Schab-Bocheński Tadeusz Radzyń Międzyrzec
41. Siemaszkiewicz Mikołaj folwark Międzyrzec Międzyrzec
42. Staniszewski Szymon Międzyrzec Międzyrzec
43. Stopnicki Dariusz Międzyrzec, Zarzecze Miejskie Międzyrzec
44. Abramowicz Tymoteusz folwark Milanów Milanów
45. Czetwertyński Włodzimierz folwark Kopina Milanów
46. Gawroniak Tomasz folwark Milanów Milanów
47. Jarzębowski Aleksander folwark Milanów Milanów
48. Nasiłowski Bolesław Milanów Milanów
49. Szewczyk Józef Milanów Milanów
50. Zaorski Jan folwark Milanów Milanów
51. Żółtowski Andrzej folwark Milanów Milanów
52. Wrześnieski Józef folwark Grabowiec Misie
53. Czerepiński Stefan Radzyń Radzyń
54. dr Kobyliński Zygmunt Radzyń Radzyń
55. Jankiewicz Piotr Radzyń Radzyń
56. Jelonkiewicz Andrzej Radzyń Gimnazjum Radzyń
57. Lipniacki Walerian Radzyń Radzyń
58. Melison Aleksander Radzyń Radzyń
59. Romanowski Antoni Radzyń Przedmieście Nadwitnie Radzyń
60. Czarkowski Jerzy folwark Siemień Siemień
61. Czetwertyńska Zofia folwark Suchowola Suchowola
62. Czetwertyński Stefan folwark Suchowola Suchowola
63. Garazdowski Tadeusz folwark Zminne Suchowola
64. Szczygielski Sylwester Suchowola Suchowola
65. Zajęczkowski Adam folwark Zminne Suchowola
66. Borówka Bolesław folwark Turów Szóstka
67. Daniluk Jan Kolonia Augustówka Szóstka
68. Fawrel Tomasz, Adolf Folwark Turów Szóstka
69. Ks. Petrykowski Eugeniusz Kolonia Turów Szóstka
70. Potocka Maria folwark Turów Szóstka
71. Szała Józef folwark Turów Szóstka
72. Urbański Władysław folwark Turów Szóstka
73. Wojtaszczyk Adam folwark Turów Szóstka
74. Wojtaszczyk Antoni folwark Turów Szóstka
75. Wojtaszczyk Konstanty Maurycy folwark Turów Szóstka
76. Dąmbski Czesław folwark Przyłuki Tłuściec
77. Kurek Jan wieś Tłuściec Tłuściec
78. Zdanowski Feliks wieś Manie Tłuściec
79. Żarski Adam folwark Halasy Tłuściec
80. Żarski Tadeusz folwark Halasy Tłuściec
81. Andrycz Włodzimierz folwark Bezwola Wohyń
82. Ciok Franciszek Kolonia Górne Wohyń
83. KIeruczenko-Kierszyński Stanisław Wohyń Wohyń
84. Korneszczuk Jan Lisiowólka Wohyń
85. Rudnicki Józef folwark Wymyśle Wohyń
86. Sadownik Czesław Wohyń Wohyń
87. Brzozowski Wacław wieś Kwasówka Zahajki
88. Daniluk Stanisław Kolonia Łózki Zahajki
89. Łajtar Filip wieś Kwasówka Zahajki
90. Wieliczko Jan wieś Bereza Zahajki
91. Nowakowski Stanisław wieś Żerocin Żerocin
92. Nowicki Zenon Witoroż Żerocin
93. Składziński Jerzy wieś Dołha Żerocin
94. Szczypka Władysław wieś Witoroż Żerocin
Źródło: APL, UWL-WRiRR, sygn. 2552, s. 56–57
___
[1] Przepisy o polowaniu w guberniach Królestwa Polskiego wydane do czasu zatwierdzenia przepisów o polowaniu dla całego cesarstwa, Warszawa 1871.
[2] Ibidem.
[3] K. Mielnikiewicz, W kręgu kultury łowieckiej. Pod zaborami [online:] http://kulturałowiecka.pl/kurpie zabory.html (dostęp: 18.05.2020).
[4] Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 3 grudnia 1927 r. o prawie łowieckim, Dz. U. 1927, nr 110, poz. 934.
[5] Ibidem.
[6] Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej: APL), Urząd Wojewódzki Lubelski – Wydział Rolnictwa i Reform Rolnych (UWL-WRiRR), sygn. 2550, s 39–63.
[7] Ibidem, s. 75–76.
[8] Zwierzęta jeleniowate, zrzucające poroże.
[9] Walka z kłusownictwem, „Łowiec Polski” 1929, nr 32, s. 11.
[10] APL, UWL-WRiRR, sygn. 2550, s. 31.
[11] Ibidem, s. 32.
[12] Ibidem, s. 38-62.
[13] „Łowiec Polski” 1929, nr 31, s. 8.
[14] „Łowiec Polski” 1929, nr 32, s. 10.
[15] „Łowiec Polski” 1938, nr 18, s. 16.
[16] APL, UWL-WRiRR, sygn. 2550, s. 168.
[17] Ibidem, sygn. 2548, s.38.
[18] Ibidem, s. 46-53.