Można by tą opowieść zacząć na podobieństwo tego, co Rene Goscinny zamieścił w rozpoczęciu „Przygód Gala Asterixa”:

Jest rok 1944 po Chrystusie. Cały powiat radzyński w oporze przeciwko komunizmowi został zdominowany przez Armię Krajową… Cały? Nie! Dwie, ostatnie gminy, zamieszkałe przez nieugiętych narodowców, wciąż stawiają osobny opór sowietyzacji i uprzykrzają życie funkcjonariuszom bezpieki stacjonującym w obozach Biała Podlaska, Parczew, Radzyń Podlaski i Włodawa…

Rzeczywiście, Inspektorat Radzyń był jednym z najliczniejszych w Okręgu Lubelskim Armii Krajowej, zaś kontynuujących walkę w strukturach Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość byłych akowców było tylko na terenie powiatu radzyńskiego ponad dwa tysiące. Toteż AK zdominowała tu całkowicie inne polskie zbrojne formacje niepodległościowe. Czy zatem nie było w powiecie radzyńskim Narodowych Si Zbrojnych?

Choć w formie szczątkowej, NSZ funkcjonowały jednak na wschodnich rubieżach ziemi radzyńskiej, w ówczesnych gminach Brzozowy Kąt i Komarówka Podlaska. Był to teren przed wojną zdominowany politycznie przez ruch narodowy, zwolenników Stronnictwa Narodowego i Obozu Wielkiej Polski oraz ich młodzieżówki. Choć przyznać trzeba, że pacyfikacja kadry kierowniczej SN przez Niemców po 1939 roku sparaliżowała na długi czas konspirację narodową do tego stopnia, że w skali powiatu nie odrodziła się ona już nigdy. Jego wschodnie tereny stanowiły pod tym względem wyjątek dzięki bliskim związkom z Białą Podlaską (przede wszystkim koleżeńskim kontaktom uczniów tamtejszego gimnazjum), gdzie młody obóz narodowy związany z Ruchem Narodowo-Radykalnym „Falanga” szybko stworzył struktury Konfederacji Narodu – organizacji konspiracyjnej o charakterze polityczno-wojskowym.

Mapka powiatu radzyńskiego z oznaczeniem terenu działania struktur NSZ.

W ten sposób w 1943 roku w Komarówce zaistniał ośrodek KN. Jego twórcami byli Stanisław Bożyk „Szczyt” z Brzezin, Bronisław Gaj z Walinny oraz Józef Matejczuk „Geniusz” i Jan Stasiak „Stal” z Wólki Komarowskiej. Ideowym kierownikiem i „matką chrzestną” młodych żołnierzy była Ksawera Kołodzińska, nauczycielka z Komarówki, która kształtowała ich formację narodową w oparciu o literaturę autorstwa Romana Dmowskiego i innych ideologów polskiej myśli nacjonalistycznej. W okresie, kiedy KN w skali ogólnopolskiej był scalany z AK, w powiecie radzyńskim zimą 1943/44 tworzone były dopiero struktury pierwszego plutonu KN dalekie ideowo, towarzysko i organizacyjne od AK. Brak współpracy i wzajemną niechęć pogłębiło jeszcze zlikwidowanie przez AK łącznika KN-u, niejakiego Rosińskiego, jakoby za matkę żyjącą z żołnierzem niemieckim.

Wyraźną cezurą, która dała bodziec do rozwoju podziemia narodowego w powiecie radzyńskim, było scalenie KN z NSZ w maju 1944 roku, co miejscowy ośrodek również zaakceptował włączając się w ogólnopolską strukturę jako Rejon III Obwodu Parczew w XII Okręgu Podlasie NSZ. Na czele Obwodu stanął komendant Piotr Dudziński „Piłat” z Jasionki koło Parczewa. Dawni żołnierze KN po fuzji zachowali swoje stopnie i funkcje, a pion kierowniczy NSZ skłonił ich do bliższych kontaktów z AK w zakresie koordynacji działań przeciwko komunistom.

Poniższy wykaz żołnierzy NSZ z terenu ówczesnego powiatu radzyńskiego jest pierwszym w literaturze historycznej, wydobywającym ich z zaplanowanego przez komunistów niebytu. Organizacje polityczne i zbrojne o ideowym zabarwieniu endeckim były najbardziej zwalczanymi przez Sowietów i ich miejscowych kolaborantów strukturami. Ich członków określano faszystami, a oskarżenie o przynależność do NSZ stanowiło wyrok, najczęściej śmierci. Dlaczego? Dlatego, że stosunek żołnierzy-narodowców do ustroju instalowanego w Polsce po 1944 roku zawsze był jednoznaczny, niepozwalający wdawać się w dywagacje czy przewagę mają jego plusy czy może minusy. To byli ludzie, którzy – stanowiąc ówczesne elity swoich środowisk społecznych – z punktu widzenia komunistów musieli zostać wyeliminowani, by nowa władza mogła wyłonić elity nowe, bolszewicko sformatowane. Skala ataku propagandowego przypuszczona na NSZ w ciągu półwiecza PRL była tak zmasowana, że niestety pokutuje ona w wielu polskich głowach do dziś. Prof. Marek Jan Chodakiewicz stwierdził kiedyś, że nie będzie normalnej Polski, dopóki historia NSZ nie zostanie odkłamana, a żołnierze tej formacji powszechnie uznani za bohaterów. Niech ten materiał będzie zatem cegiełką na drodze ku normalności.

Rejon III NSZ (Komarówka Podlaska)

 Komenda Rejonu

  1. Bożyk Stanisław ps. „Szczyt” – Komendant Rejonu, zam. Brzeziny.
  2. Orłowski Wawrzyniec ps. „Wawrzyn” – sekretarz, zam. Komarówka.
  3. Bożyk Edmund ps. „Bogdan” – łącznik z Komendą Obwodu Parczew (zastępca Komendanta Obwodu), zam. Brzeziny.
  4. Kapczuk Jadwiga – łącznik sztabowy, zam. Przegaliny.
  5. Gaj Bronisław – zbrojmistrz, zam. Walinna.
  6. Klimkowski Stanisław – szef wywiadu, zam. Wólka Komarowska.
  7. Kołodzińska Ksawera – punkt kontaktowy Rejonu, zam. Komarówka (kształcenie ideowe)

Pluton I

  1. Łobacz Jan ps. „Jeleń” – dowódca plutonu, zam. Wólka Komarowska.
  2. Matejczuk Józef ps. „Geniusz” – dowódca drużyny, zam. Wólka Komarowska.
  3. Stasiak Jan ps. „Stal” – dowódca drużyny, zam. Wólka Komarowska.
  4. Babicz Jan ps. „Cichy”, zam. Wólka Komarowska.
  5. Butrym Jan ps. „Urycki”, zam. Wólka Komarowska.
  6. Chajbos Józef, zam. Wólka Komarowska.
  7. Jaroszewski Marian, zam. Wólka Komarowska.
  8. Jaroszewski Teofil ps. „Młodzian”, zam. Wólka Komarowska.
  9. Klimiuk Marek, zam. Walinna.
  10. Łobacz Józef ps. „Sokołowski”, zam. Wólka Komarowska.
  11. Łubiński Władysław ps. „Czarnecki”, zam. Wólka Komarowska.
  12. Maksymiuk Albin ps. „Wiśniewski”, zam. Wólka Komarowska.
  13. Olszewski Wacław, zam. Komarówka.
  14. Oniszczuk Józef, zam. Wólka Komarowska.
  15. Osypiuk Czesław ps. „Żaba”, Wólka Komarowska.
  16. Osypiuk Gustaw, zam. Wólka Komarowska.
  17. Szcześniak Józef ps. „Szyba”, zam. Komarówka.
  18. Szcześniak Marian ps. „Niepogodziński”, zam. Wólka Komarowska.
  19. Zając Franciszek ps. „Wysoki”, zam. Wólka Komarowska.
  20. Zając Józef, zam. Wólka Komarowska; 6_009, 6_010.
  21. Zieliński Tadeusz, Kolembrody.
  22. Żurakowski Piotr, zam. Wólka Komarowska.

Pluton II

  1. Abramowicz Stanisław ps. „Szczery” – dowódca plutonu, zam. Walinna.
  2. Abramowicz Kazimierz ps. „Skrzetuski” – dowódca drużyny”, zam. Kolembrody.
  3. Robak Czesław ps. „Zacina” – dowódca drużyny zam. Walinna.
  4. Abramowicz Jan, zam. Walinna.
  5. Barczuk Józef ps. „Lis”, zam. Sitno, gm. Żerocin.
  6. Chajbos Edward ps. „Trzebowski”, zam. Romaszki.
  7. Chomiuk Wawrzyniec ps. „Wasilewski”, zam. Kolembrody.
  8. Jabłońska Cecylia, Walinna.
  9. Kulicki Edward ps. „Podkowski”, zam. Przegaliny Duże.
  10. Kur Kazimierz ps. „Słowacki”, zam. Wiski.
  11. Laszewski Stanisław ps. „Kropka”, zam. Kolembrody.
  12. Oleksiejuk Stanisław, zam. Pereszczówka.
  13. Panasiuk Edward ps. „Pychan”, zam. Kolembrody.
  14. Prokopiuk Wawrzyniec ps. „Szydłowski”, zam. Kolembrody.
  15. Radziuk Janina, zam. Walinna.
  16. Robak Stanisław, zam. Walinna.
  17. Romaniuk Stanisław ps. „Sowiński”, zam. Kolembrody.
  18. Turman Walerian ps. „Śmiały”, zam. Komarówka.
  19. Zając Ignacy ps. „Wicher”, Wólka Komarowska.
  20. Zieliński Tadeusz ps. „Leśny”, zam. Żelizna.

Pogotowie Akcji Specjalnej NSZ

  1. Jarosiński Roman – szef PAS

Grupa Bojowa

  1. Daniłko Tadeusz „Górski” – dowódca, zam. Walinna.
  • Bożyk Edmund „Bogdan”, zam. Brzeziny.
  • Łobacz Jan ps. „Jeleń”, zam. Wólka Komarowska.
  • Orłowski Wawrzyniec „Wawrzyn”, Komarówka.
Inskrypcje żołnierzy NSZ Jana Butryma „Urycki” (cela nr 5) i Józefa Zająca (cela nr 6) w katowni PUBP w Radzyniu Podlaskim.

Post scriptum

Struktura NSZ funkcjonowała w powiecie radzyńskim, podobnie jak WiN-owska, do amnestii 1947 roku. Jej żołnierze wówczas rozpoczęli – wydawało się – budowanie normalnego życia. Piętnastu z nich ujawniło się. Koniec złudzeń nastąpił szybko, już w 1948 roku, kiedy to resort bezpieczeństwa zaczął rozpracowanie radzyńskiego NSZ w ramach akcji pod kryptonimem „Zamek” i „Gazownia”. Odrębnym rozpracowaniem objęto przedwojennych działaczy SN (kryptonim „Redakcja” i „Redakcja 2”). Ubeckie śledztwa prowadzono do 1956 roku. Przyniosły one całkowite rozpracowanie struktury NSZ, przede wszystkim dzięki pozyskaniu licznej agentury, w tym wśród prominentnych członków kadry kierowniczej. Dość rzec, że spośród 51 figurujących na powyższej liście NSZ-owców szantażem i torturami zwerbowano do współpracy jako tajnych informatorów aż 8 (niemal 16%!), a wśród nich dwóch członków Komendy Rejonu (w tym szefa wywiadu) (poz. 2 i 6), przedwojennego działacza OWP i SN (poz. 16) czy dowódcę Grupy Bojowej PAS (poz. 51). Pozostali figurują na powyższej liście pod nr: 14,  22, 27, 49.

Doniesienie informatora UB na temat Archiwum NSZ z powiatu radzyńskiego. Zarazem autodoniesienie, bowiem późniejszy ubecki informator „Szech” to w rzeczywistości wspomniany w treści pierwszy „archiwista” NSZ Wawrzyniec Orłowski „Wawrzyn”.

Źródło:  Oddziałowe Archiwum IPN w Lublinie,

    • Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Lublinie [1944] 1983-1990,
      • Komenda Wojewódzka Milicji Obywatelskiej w Lublinie 1954-1983, sygn. Lu-08/169, Lu-08/173, Lu-003/743, Lu-0017/20, Lu-0017/531, Lu-0017/579, Lu-0017/947, Lu-0024/751, Lu-0024/1633, Lu-0024/1670.